Artikel 40
Artikel 40: Die diakens moet gereeld saamkom om met die aanroeping van die Naam van God te handel oor die sake wat hulle amp aanbetref en die bedienaar van die Woord moet daaroor goed toesig hou en, indien nodig, daarby teenwoordig wees.
Elke individuele diaken is geroep om onderlinge gemeenskap in sy wyk te bevorder tussen wie kan help en wie as gevolg van armoede, siekte, eensaamheid, ouderdom, vreemdheid, weduwee- of wewenaarskap of as wese in nood verkeer. Liefde en ouderlinge hulpbetoon realiseer reeds daadwerklik verlossing en ’n nuwe lewe in Christus en die gemeente vir die wat in nood verkeer en vir die wat kan help (Hd 4: 32,34).
Die kollege van twaalf apostels het gesamentlik in Jerusalem goedere vir die gemeente ontvang, oorleg gepleeg, nood bepaal en slegs wat nodig was, uitgedeel (Hd 4: 34c,35). Toe probleme weens die omvang van werk opduik, is die bediening van die tafels aan ’n kollege van sewe diakens toevertrou (Hd 6: 3,21:8). Die gemeente van Rome het eeue lank met presies sewe diakens
|242|
volstaan (Spoelstra 1969:8). Die diakens het saam met die Biskop ’n kollege vir versorging gevorm. Die diakens moet dus ook gesamentlik, met onderlinge raadpleging en oorleg hulle bediening uitvoer.
Die kerkorde skryf dieselfde reël vir die diakens voor as wat artikel 32 vir die ouderlinge bepaal. Met die gebed bely die diakens dat hulle slegs instrumente is in die hand van die Here wat hulle geroep het (kyk artt 2,3). Hy moet hulle deur sy Woord lei en met die Gees verlig sodat hulle die diens sonder menslike oorwegings waarlik in Christus van, vir en uit die gemeente sal laat uitgaan. Die verlossing deur en gemeenskap in Christus kom juis in die gewone lewe van die gemeente na vore. Soos die ouderlinge die dissipline behartig, moet die diakens die gemeente lei om onderlinge liefde te betoon (Hd 2: 42,46; 4: 32; Rm 13: 8; 2 Kor 8: 8; GI 6: 10).
Die diens van die Woord verkondig God se liefde en barmhartigheid in Christus, wat die gelowiges ontsluit om self ook liefde en barmhartigheid uit dankbaarheid na buite te betoon (Heid Kat S 38). Na regte behoort die predikant as Bedienaar van die Woord ook voorsitter by die diakenvergadering te wees, soos in die kerkraad gebeur (kyk artt 35,37). Die stoflike versorging van die diakens val sonder die diens van die Woord plat. Voordat die platoniese dualisme die geestelike verheerlik en die stoflike as minderwaardig beskou het, het die apostels as bedienaars van die Woord en gebede ook die hele gemeente aan die tafels tydens die liefdesmaaltye stoflik versorg. Eers toe die bediening van tafels te omvangryk geword het en die bediening van die Woord en gebede belemmer het, is die diakendiens aan ander toevertrou (Hd 6: 2-4).
Prinsipieel beskou is dit logies dat die Bedienaar van die Woord in die diakenvergadering sou presideer. Klassisse het dit gedurende die Reformasie selfs voorgeskryf (vgl Bos 1950:155; Kampen 1596). Die predikant is dikwels die eerste adres waar om diakonale hulp aangeklop word. Hy moet mense in hulle totale nood bedien en hy kan hom nie van fisiese noodleniging losmaak deur sy diens net aan “siele” te koppel nie. Diakendiens is selfs in die Reformasie as “gesubordineerde dienst van pastorale bediening” beskou (Bos 1950:156).
Hoewel predikante tans plaaslik nie in diakenvergaderings presideer nie, doen hulle dit wel waar kerke gesamentlik diakenwerk by tehuise, sustentasie aan behoeftige kerke of noodleniging binne- en buitelands onderneem. Die kerkorde erken die leidende posisie wat die diens van die Woord aanneem, wanneer die predikant as opsiener (Biskop) op die diakenvergadering aangewys word. Tog mag hy nie op sy amp aanspraak maak om as persoon oor die diakens te heers nie. Verskil van mening tussen diakens of die predikant en diakens moet in die kerkraad besleg word (kyk art 25; Bos 1950:155v).
In die vroeë Christelike kerke het die diakens stoflike gawes ontvang, geadministreer en onder toesig van die biskop(pe) verantwoordelik en versigtig
|243|
gebruik om kerklike dienaars en armes te versorg (Calvyn Inst IV.4.v-vii). Biskop en diaken hoort bymekaar. Calvyn stel in 1537 sy eerste kerkorde net vir predikante en diakens op. Die dienste van predikant en diaken vul mekaar op ’n besondere wyse aan. Juis die verkondiging van die koninkryk wat gekom het, bring nou al nuwe lewe na vore al moet die volmaakte nog kom. Nuwe lewe, verlossing uit nood hier en nou, verkondig die volkomenheid van die ryk wat kom. Van al die dienste waarvan 1 Kor 12: 28 en Rm 12: 7,8 praat, het volgens Calvyn slegs dié van regering deur opsieners en versorging deur diakens oorgebly (Inst IV.3.viii.ix).
Die intieme en komplementerende funksie van die geestelike bediening deur predikante en stoflike versorging deur diakens het nie in gereformeerde kerke na behore ontplooi nie. So veel as van die leer gemaak is, so terloops is die diakenwerk dikwels behandel. Moontlik het die inmenging van die Christelike staat gedurende die 16de eeu die diakens tot welsynswerk vir die staat beperk. Verder het die piëtisme dikwels so op die “wen van siele” en die “hemel” nadruk gelê dat op fisiese noodleniging neergesien is as iets wat niks met godsdiens en kerk-wees te doen het nie.
Calvyn onderskei twee elemente wat die kerk aaneen hou. Die eerste en vernaamste is eenstemmigheid oor die gesonde leer waarvoor die predikante en ouderlinge in die ware kerk moet sorg. In die tweede plek word die kerk volgens Calvyn deur gemeenskap in broederlike liefde bepaal (Inst IV,2.v; Heid Kat V/A 55). Die gereformeerdes het tradisioneel te min van die praktiese gemeenskap van die heiliges gemaak en noodleniging versaaklik en tot die minimum verskraal. Die marxisme en neo-marxisme verwyt die kerke vandag dat hulle gepraat, maar nie gedoen het nie. Die diakens het in gereformeerde kerke, in vergelyking met erns oor die leer en sedes duidelik tweede viool gespeel (Spoelstra 1963b; 1977a:38; Du Plessis 1969:25). Na regte moet die diakens eintlik die komponiste van die kerk as ’n gemeenskap in liefde gewees het (Von Meyenfeldt 1955:194,40). ’n Mens kan net dink hoeveel sterker die gereformeerde kerke vir Christus sou getuig het, indien hulle ortodoksie en sedelike ortopraktyk ook van daadkragtige liefde en barmhartigheidswerke onder leiding van gemotiveerde diakens vergesel gewees het.
Gedurende die Reformasie tree diakens onmiddellik saam met predikante na vore. Die Roomse teenhervorming en vervolging het armoede verskerp. Massas gelowiges moes vlug. Hele vlugtelinggemeentes het soms in naburige lande en stede op die barmhartigheid van medegelowiges oorlewe.
In Genève was twee soorte diakens: vier penningmeesters of arme-diakens met die oog op armsorg en naas hulle hospitaaldiakens vir hospitaalbestuur
|244|
en sorg vir behoeftige siekes. Een of twee arme-diakens kon in noodgevalle sonder ’n vergadering besluite neem. Die predikante en verteenwoordigers van die Geneefse Raad moes oor die werk van armversorgers en hospitaaldiakens toesig hou (Pont 1981:30 artt 56-67). Die Konvent van Wezel 1568 identifiseer bediening van die tafels verkeerdelik met armversorging en staan ook twee soorte diakens voor (Biesterveld 1905:20v).
Wanneer die kerkorde by Emden 1571 begin ontwikkel, word die diens en vergadering van diakens aanvaar en slegs bepaal dat predikante en diakens nie te maklik rondtrekkende armes op naburige kerke moet aflaai nie (Pont 1981:103,108).
In 1574 word die weeklikse vergadering van diakens veral op armversorging toegespits en die diakens aangesê om advies van die konsistorie in moeilike gevalle aan te vra. Die konsistorie moes maandeliks die rekenings kontroleer (Biesterveld, Kuyper 1905:72 art 33-36). Middelburg 1581 neem die gereelde kerkraadsvergadering as voorbeeld en bepaal dat die diakens “net so” (vgl kerkraad art 37) weekliks sou saamkom om oor hulle amp te handel (Ibid 149). By Den Haag 1586 word die huidige artikel geformuleer, waarvan die Sinode Potchefstroom 1964 slegs die woorde “net soos” weglaat en “weeklikse” met “gereelde” byeenkoms vervang. Die kerkraad (art 37) dien dus as voorbeeld vir ’n parallelle diakenvergadering.
Die idee van ’n Christelike staat en staatskerk het die diakens in Wes-Europa offisiële welsynswerkers van die staat gemaak wat armes, siekes, oues van dae, wese, en so meer namens die gemeenskap versorg het. Dit het die kerklike karakter van die diens verswak. Die Formulier vir die Bevestiging van diakens het lank op grond van verkeerde eksegese die tafels in Hd 6 met armes vereenselwig. Die diakens of diakonie het gevolglik meestal vergader om voorkomende “gevalle” van armoede en ’n paar omsendbriewe van “sinodale deputate” te oorweeg. Die GKSA het dit in 1982 verander (kyk GKSA 1979: 592-596;1982:468-469).
Tot ongeveer 1930 het die diakens, behalwe hulp aan behoeftiges in die gemeente, weeskinders (wat destyds veelvuldig voorgekom het) by familie of ander gesinne in die gemeente uitgeplaas. Tydens die depressie op die Witwatersrand wen ’n beweging veld om, op voetspoor van ander kerkgemeenskappe, tehuise vir onversorgde kinders op te rig. Dit het samewerking tussen diakens van verskillende kerke noodsaaklik gemaak. By gebrek aan ’n kerkordelike reëling het streeks- of landswye “konferensies” van diakens posgevat wat selfs “diakens” of “diakonieë” offisieel by nasionale sinodes verteenwoordig het (Spoelstra 1964:67-72). Die konferensie as kerklike vergadering is eintlik aan die independentisme en metodisme ontleen, waarskynlik omdat die tradisionele siening op die diakens independentisties is. Soos die amp van gelowige het ook die diakendiens onder paternalisme en “bestuur” van die “kerkraad” selfstandigheid ingeboet. Die konferensies het besware ontlok (GKSA 1964:408-410). Dit kan hoogstens sonder status met die oog op ontwikkeling van ampsbesef aanbeveel word
|245|
(Van der Linde 1983:154; Spoelstra 1967:257v). Die ontstaan en praktyk van inter-kerklike konferensies van diakens onderstreep egter die behoefte aan samewerking tussen diakens van versklllende kerke.
Die GKSA het die ou Formulier vir bevestiging van diakens gewysig en die veld van diens van die diakens wyer beskryf. Hulle moet in die gemeente en na buite in kerkverband ouderlinge broederlike liefde stimuleer.
Diakens behoort in kerkverband tehuise op ’n meer gedesentraliseerde patroon te bestuur. Hulle kan sustentasie vir behoeftige kerke behartig, die diakenamp in jong kerke help floteer, wanneer onluste of rampe in ’n streek of dorp voorkom, dadelik plaaslik inisiatief neem en daarna kerke in kerkverband lei in effektiewe hulpbetoon. Diakens en diakonieë kan gesamentlik in kerkverband armoede verlig en voorkom deur studie-trusts, werkverskaffingsburo’s, inter-gemeentelike gemeenskap deur middel van saamtrekke vir bepaalde groepe te stimuleer, ensovoorts. Die NG Kerk het ’n pragtige skema van rehabilitasie vir “armblankes” tydens die Depressie by Kakamas geloods. Diakens wat in kerkverband “groot” dink, kan die kerk as lewensgemeenskap in Christus baie konkreter na vore laat tree. Dit sal egter alleen kan gebeur wanneer die diakenamp deur diakenvergaderings in kerkverband op gedesentraliseerde vlakke gedien word.
Die Konvent van Wezel 1568 wys onder die opskrif “diakens” die traktement van die predikante en bekostiging van die erediens, geboue, ensovoorts, aan 'n aantal goeie manne van beproefde geloof en onbesproke lewenswandel toe, wat versigtig uitgesoek en gekies moet word (Biesterveld, Kuyper 1905:22). Toe die Christelike staat egter die predikante onderhou, het van dié kerkvoogde nie veel geword nie. Tans behartig diakens saam met ouderlinge die werk meestal in breë kerkraad. Die argument dat finansiële beheer uitsluitlik by ouderlinge berus, kan nie op die gereformeerde kerkordelike ontwikkeling steun nie.
Die intieme band tussen diakendiens en gemeente moet net soos in die geval van die kerkraad tot sy reg kom. Die ongelukkige indruk het egter ontstaan dat die gemeente sy “liefde” aan die diakonie bewys en “diens van barmhartigheid” vervul met ’n kollekte in die erediens. Daarna het die diakens ’n volkome vry hand en monopolie om “hulle” werk te doen. Die diakens behoort die gemeente van Christus te lei om aktief barmhartigheidswerk te doen. Waar die diakens saam as orgaan van die gemeente optree, behoort eredienskollektes vooruit beplan en ’n vorige Sondag aangekondig te word vir watter noodleniging gekollekteer sal word. Die beurtdiaken kan dié afkondiging in die erediens net voor gekollekteer word, herhaal met of sonder ’n kort oproep tot die gemeente.
Toe die “konferensies” as regeerliggame van diakens of diakonieë afgewys is, het ook die behoefte aan ’n ruimer vertolking van die diakenamp gevra dat die beginsel van artikel 25 vir die diakendiens na meerdere vergaderings deurgetrek word. Soos diakens afsonderlik optree en in die kerkraad verslag
|246|
doen, so kan naburige kerke diakens afvaardig na ’n samekoms waar gemeenskaplike diakonale werk behandel kan word (vgl art 30) en waarvan in die klassis verslag gedoen word. Veral in die stede is die independente diakonie-patroon ondoelmatig. Indien nodig kan met behoud van artikel 30 dieselfde werkswyse na die sinodes deurgetrek word.
Hierdie versoek het sinodes vir studie verwys, maar gestuit op die kollegialistiese idee dat die kerkorde aan bepaalde strukture “regeermag” toeskrywe en die diakens daarvan uitsluit. Die diakens kan dus in die klassis slegs struktureel (nie diakonaal of bedieningsgerig nie) deur middel van die “kerkraad” geakkommodeer word (GKSA 1973:319-327, 1976:26-45). Die gronde waarop die kerkregtelike situasie van artikel 25 KO tussen diakens en kerkraad tot die plaaslike kerk beperk word, voer aan dat die “kerkverband” as ’n (kollegialistiese?) struktuur deur “meerdere vergaderings” werk. Die abstrakte “kerkverband” verplaas dus die lewende gemeentes en diakonieë as hulle organe en neem die “werk” oor. Gevolglik moet plaaslike “diakonieë ten opsigte van diakonale inrigtings” deur middel van “sinodale deputate vir diakonale sake” saamwerk wat “allereers uit diakens” moet bestaan (GKSA 1976:43-45). Hierdie besluit is innerlik teenstrydig. Dit erken aan die een kant “diakonieë” en “diakonale inrigtings”. Aan die ander kant annekseer dit “diakens” uit plaaslike kerke ampshalwe vir sinodale deputate sonder om artikels 30 en 41 in ag te neem. Sinodale deputate bestaan nie uit “ampte” nie, maar persone (kyk by art 49).
Hierdie besluit kan moeilik kerkregtelik verdedig word. Dit volg ’n volstruispolitiek vir werklike probleme wat diakonale ampbediening in kerkverband ondervind wanneer gesamentlik oor byvoorbeeld tehuise “regeer” of plotseling in ’n rampgebied opgetree moet word. Dit loën die selfstandigheid van die amp en besluitbevoegdheid wat Christus aan die diakens as sy instrumente gegee het. Dit het geen oog vir die doel van ’n meerdere vergadering om per slot van sake bepaalde ampbediening in plaaslike kerke te stimuleer en nie te annekseer nie. Dit gaan mindere vergaderings in stryd met artikel 30 verby deur die diakens van plaaslike kerke aan die bestuur van sinodale deputate (in stryd met art 49 KO) te onderwerp, persone wat selfs nie ’n welomskrewe opdrag het nie. Die nasionale sinode benoem nie die persone nie, maar laat hulle benoem om ampsdraers, “diakens”, van plaaslike kerke te betrek, asof deputate ’n vergadering van ampsdraers van plaaslike kerke saamstel. Die sinodale deputate is in wese ’n bestuurskollege of kommissie op kollegialistiese patroon.
Alle anomalieë kan nie hier deurgetrap word nie. Die feit is egter dat sinodale deputate nie daadwerklike brandende behoeftes wat diakonale ampbediening plaaslik en in kerkverband raak, oplos nie. Ook Nederlandse resepte om “diakens” ter wille van hulle amp (in plaas van namens kerke) na klassisse vir diakonale sake te deputeer, deug nie (Spoelstra 1967:258). Dit word te veel bepaal deur vergaderings as strukture en teorieë oor “regeermag” en te min deur die vraag hoe die bediening van Christus ten beste die gemeente(s) se gemeenskap in liefde laat ontplooi. Die diakendiens smoor in gereformeerde kerke wanneer kerkraad en kerklike vergaderings die diakens in stryd met art 84 KO as ’n minderwaardige en plaaslike (independente) diens beskou, en hul eiesoortige seggenskap en “regeermag” in die diens van Christus ontsê. Die
|247|
opsieners behou immers daaroor geestelike toesig en kan ingryp as dit nodig is.