|19|
Calvyn het Genève in 1538 verlaat toe die stad se Raad aan die predikante wou voorskrywe wie hulle tot die nagmaal moes toelaat. As voorwaarde vir sy terugkeer na Genève het hy gestel dat die kerkraad sonder inmenging van die owerheid kerklike dissipline moet kan behartig. Hy het inspraak by die Raad gehad wat die Ordonnances Ecclesiastiques vir Genève in 1541 opgestel het. Dit is in 1561 hersien (Pont 1981:21).
Die Geneefse Kerkorde wyk heelwat af van beginsels wat Calvyn in sy Institusie (Boek IV) en Kommentare gestel het. Calvyn moes toegee aan allerlei burgerlike bepalings in die Kerkorde om sekere kardinale beginsels erken te kry. Die opvatting van ’n Christelike staat (corpus christianum) en feodale patronaatsreg van die owerhede in die godsdiens van hulle onderdane, het toe nog die Europese opset oorheers. Calvyn se gedagtes oor die plek van die gemeente kon glad nie in praktyk gebring word nie.
Franse predikante wat Calvyn geraadpleeg het, het die 72 Gereformeerde kerke op die Sinode van Parys 1559 beweeg om die Discipline Ecclesiastique te aanvaar. Die owerheid was Rooms en vyandig gesind. Dus ontstaan hierdie Kerorde sonder owerheidsinmenging. Die 40 artikel handel oor vergadering, dienste, dissipline of tug, huwelik en gesag van meerdere vergaderings (Pont 1981:48-54). Deur middel van die kerkorde spreek die kerke af om sinodes te hou sonder dat een kerk deur middel van ’n sinode ’n ander kerk sal oorheers (artt 1-5), hoe oor-en-weer beroeping van predikante sal plaasvind en noem die dienste van ouderlinge en diakens (20-24). Die diaken moes voorgaan (sonder om te preek!) wanneer die predikant afwesig is. Die tugoefening kry besondere aandag (25-32). Kortom, die Kerkorde stig nie plaaslike kerke nie, maar reël hoe bestaande kerke onderling sou saamlewe.
In die Nederlande, insluitend huidige België, het gereformeerde gemeente ten spyte van swaar vervolging in die geheim ontstaan. Van Guido de Brès, predikant te Rijssen en Valenciennes, het ons die Belgiese Konfessie (NGB) in 1561 ontvang. Hierdie Franssprekende (Waalse) kerke het streeksbyeenkomste gehou en eie kerkordes, dienste, vergaderings, seremonies en tug daarop nagehou. Die Sinode van Emden 1571 laat hulle eie klassikale en
|20|
provinsiale sinodes voortgaan terwyl hulle in die Algemene Sinode by die Nederlandse kerke aanskakel.
’n Aantal predikante het, vanweë die vervolging, buite Nederland te Wezel in 1568 besin oor ’n moontlike kerkorde waardeur die Nederlandse kerke in meerdere vergaderings sou kon saamwerk (Pont 1981:55-71). Die neerslag lyk soos ’n konsep Kerkorde, maar die Sinode van Emden 1571 het die nie aanvaar nie. In 1571 het afgevaardigdes uit enkele kerke in Nederland, Duitsland en Oos-Friesland vanweë die Spaans-Roomse vervolging in Duitsland te Emden saamgekom in wat as die eerste nasionale sinode van Nederlandse kerke beskou word.
Die gereformeerde kerke was huiwerig omdat hulle bang was dat gereelde sinodes tot oorheersing van die plaaslike kerke sou lei. Hulle duurgekoopte selfstandigheid, vryheid en verantwoordelikheid wou hulle ten alle koste bewaar. Hulle wou niet die Roomse pous vir ’n sinodepous verruil nie. Hulle wou ook nie klakkeloos die Franse, Geneefse of Waalse kerkordes oorneem nie.
As vertrekpunt vir onderhandeling oor ’n ooreenkoms van samewerking verklaar hulle hulle teen hiërargie of heerskappyvoering van een kerk of een predikant oor ’n ander (Pont 1981:103 art 1, kyk art 84 KO). Hulle stel vervolgens hulle eenheid in geloof vas, al onderskryf die Waalse en Nederlandse kerke verskillende Belydenisskrifte (artt 2, 5). Naburige kerke sal twee tot viermaal per jaar in klassisse en jaarliks in sinodes saamkom wanneer dit nodig mag wees, sodat die kerke mekaar kan help by die toelating en beroeping van predikante en dieselfde gebruike en seremonies onderhou kan word. Die oudste kerkordes het altyd breed oor die huweliksvoorskrifte gehandel. Tugoefening is in die gees van Calvyn se Institusie opgestel (Pont 1981:92-113; vgl huidige artt 71 tot 80).
Eenheid in die leer en geloof is dus die wese van kerkverband tussen selfstandige kerke en basis vir samewerking en ondersteuning waaroor in ’n Kerkorde ooreengekom word. Die Kerkorde is dus nie ’n konstitusie vir die stigting van ’n kerk nie, maar ’n konfederale ooreenkoms tussen reeds bestaande kerke wat geestelik een is. Die Nederlandse kerk het so ’n formele eenheidsband daargestel nog voordat die Nederlandse provinsies polities in ’n nuwe staat saamgesnoer was. Al was die politieke nood baie groot, wou die kerke nie op die versoek ingaan om soldate vir die stryd te werf nie. Kerklike sake moet nie met politieke sake vermeng word nie (art 30 KO).
Teen 1572 het die noordelike Nederlandse provinsies hulle van die Spaanse en Rooms-Katolieke oorheersing vry geveg en kon die kerke daar vrylik saamkom en oor hulle kerkordelike verband besin. Belangrike samekomste vind so te Dordrecht 1574, Dordrecht 1578, Middelburg 1581 en Den Haag 1586 plaas. Laasgenoemde drie sinodes het feitlik die Kerkorde van 1619 se
|21|
inhoud en vorm vasgestel. Hoewel die Kerkordes gereformeerde denke weerspieël, moes die kerke steeds toegewings maak op grond van inmenging een voorskrifte van die owerhede. Die Wes-Europese owerhede wou hulle patronaatsreg oor die kerke onverswak uitoefen.
Die ernstige beroering in die kerke as gevolg van die leer van die Remonstrante het Prins Maurits van Oranje beweeg om in 1618 ’n nasionale sinode, bygestaan deur 23 teoloë uit die buiteland onder voorsitterskap van die Engelse biskop, byeen te roep. Hierdie Sinode het teen Mei 1619 met die Dordtse Leerreëls die leerstellige werk afgehandel. Daarna het die Nederlandse kerke die Kerkorde van 1586 hersien. Die kerke het toegewings aan die owerhede gedien in die hoop om die Kerkorde offisieel vir al die provinsies aanvaar te kry. Dit het nie gehelp nie. Sommige provinsies, waaronder Holland waarbinne die klassis Amsterdam geval het, wou wie owerheid nog meer seggenskap oor die kerke gee (Pont 1981:170). Die Dordtse Kerkorde van 1619 kon dus nie vir die Kaapse kerke “vigerende kerkorde” (Kleynhans 1985:30) gewees het nie (Spoelstra 1984:29v). Tog het Nederlandse provinsiale kerkordes min of meer die basiese beginsels gehandhaaf. Koning Willem I het in 1816 ’n totaal nuwe Reglement vir ’n staatskerk op die beginsels van die Franse Rewolusie ontwerp.
Aan die Kaap het die kerke voor 1824, behalwe vir ’n kort periode van 1745 tot 1759, glad nie saamgekom nie, sodat ’n kerkorde vir hulle nie nodig was nie. De Mist het in 1804 aan die Kaap gedoen wat Koning Willem eers in 1816 in Nederland gedoen het.
Vanaf die 17de eeu het die Renaissance ’n geweldige rewolusie in die kerklike denke van Wes-Europa teweeggebring. Die basiese uitgangspunt in die outonomie van die individu en wette van die natuur, het totaal nuwe begrippe oor menslike samelewing veroorsaak. Die kerk is as vereniging of genootskap beskou wat outonome individue deur vrye assosiasie vir húlle behoeftes volgens húlle insigte vorm en deur die staat toegelaat word. Die individue delegeer hulle mag na die staat en kerklike besture. Hierdie kollegialistiese opvatting beheers die Kerkorde van De Mist in 1804 aan die Kaap en die Algemene Reglement van Koning Willem I in Nederland in 1816.
Die Modernisme of Liberalisme wat in die ou Gereformeerde (of Hervormde) kerke in Nederland en Suid-Afrika posgevat het (Hanekom 1951; Oberholster 1956; Spoelstra 1963), het in Nederland in 1834 en in Suid-Afrika in 1859 kerklike afskeidings veroorsaak. Die Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk in Nederland en die Sinode van Reddersburg 1862 het die Dordtse Kerkorde,
|22|
aangepas by eie omstandighede, as basis vir hulle kerkregering aanvaar. Hierby sluit die proloog van die Kerkorde aan.
Gedurende 1886 het die Doleansie ’n tweede afskeiding in die Nederlandse Hervormde Kerk veroorsaak. Die dolerende kerke het in 1892 met ’n deel van die Christelike Gereformeerde Kerk verenig. Gedurende die Doleansie het onder andere A Kuyper, F L Rutgers, De Savornin Lohman, H Bouwman en andere indringend oor kerkreg en kerkregering besin. Die Nederlandse kerke het gevolglik in die Sinode van Utrecht 1905 die Dordtse kerkorde hersien. Die seggenskap van die owerhede is uitgewis. Artikels oor byvoorbeeld boekesensuur het verval. Nuwe artikels is geformuleer. Tog is hoofsaaklik die inhoud van die Dordtse Kerkorde behou.
Die Sinode van 1916 het die Nederlandse revisie van Utrecht 1905 net so oorgeneem, al het Suid-Afrikaanse toestande destyds provinsiale Algemene Vergaderings in plaas van klassisse en partikuliere sinodes nodig gemaak. Die Kerkorde is dus as grondliggende dokument vir die kerklike lewe aanvaar, maar aanvanklik in sommige opsigte nie toegepas nie. Die Sinode van 1862 het wyslik nie die Gewysigde Kerkorde van ds D Postma met sy kollegialistiese inslag aanvaar nie.
Die Gereformeerde Kerke van Nederland het vanaf 1949 begin om hulle Kerkorde te wysig en het dit teen 1959 totaal van die Dordtse kerkorde vervreem. Op hulle versoek het Sinodes te Potchefstroom vanaf 1955 na die Kerkorde gekyk, byna ’n taamlik ingrypende verandering in 1961 aanvaar, maar uiteindelik tog net die Kerkorde van 1619 by eie omstandighede aangepas. Hier en daar het kleiner afwykings plaasgevind (GKSA 1964:52-73).
Ontwikkeling van selfstandige kerke en meerdere vergaderings onder ander volksgemeenskappe in Suid-Afrika, het van 1964 af nuwe ontwikkeling gestimuleer. ’n Algemene Sinode het tussen nasionale sinodes tot stand gekom. As gevolg daarvan kan nasionale sinodes te Potchefstroom nie meer die Kerkorde wysig nie, maar moet dit deur al die kerke saam in Algemene Sinode gedoen word (GKSA 1979:552-557).