|150|
Artikel 25
Artikel 25. Die eintlike amp van diakens is om die liefdegawes in geld en goedere wat aan die armes gegee word, nougeset te versamel en dit met gesamentlike oorleg getrou en vlytig uit te deel volgens die eis van die behoefte aan sowel die behoeftiges in die gemeente as aan ander; en verder om die wat in nood is te besoek en te vertroos en om goed toe te sien dat die gawes nie misbruik word nie. Die diakens moet in die kerkraad verslag doen van hulle werksaamhede en, indien verlang, ook voor die gemeente wanneer die kerkraad dit geskik ag.
Die koninkryk (regering) van God wat Christus verwesenlik, verlos die hele mens en plaas hom na gees en liggaam in ’n nuwe lewe. Die regering van Christus deur sy Woord en Gees verlos die mens uit die eensaamheid en gebrokenheid van die sonde en plaas hom in gemeenskap met Christus en sy gemeente. Die liefde van God en gemeente reik uit na mense in enige vorm van nood. Christus het met wonderlike spysiging van hongeriges, genesing van siekes en opwekking van dode getoon dat Hy die mens as liggaam ook verlos. Met die gelykenis van die barmhartige Samaritaan (Lk 10) en in sy laaste gesprekke (Mt 25: 31-46) het Hy geleer dat wie Christus liefhet, ook goed doen aan mense in nood (vgl Schutte sa:11, vgl Ridderbos “Waar Jesus Koning is, sal die armes dit nie sleg hê nie”).
Christelike noodleniging dra ’n eie karakter. Die nuwe lewe wat die Woord en Gees werk, bring vanself die algemene priesterskap van die gelowige na vore. Dit bring die onderlinge liefdebetoon en diakendiens voort. Christus kom dus in die dade van gelowiges na mense in nood.
Die diakendiens verskil wesenlik van die opsienerdienste (leraar, ouderling, herder) deur wie Christus self direk en regstreeks in sy Woord en Gees (sleutels van die hemelryk, Heid Kat S 32; Mt 16:18,19) kom. Juis die betrokkenheid van die diakendiens (Hd 6:4) op die liggaamlik-aardse en natuurlike lewe in onderskeiding van die geestelike lewe, het spoedig onder invloed van die Platoniese teëstelling van gees en liggaam, natuur en genade, veroorsaak dat die diakenamp sowel as Christelike diakonale aktiwiteit in die Middeleeue
|151|
grootliks verval het. Selfs die Gereformeerde Kerke het geen besondere diakonale rekord om op trots te wees nie (vgl Schutte sa). Sending is selfs bloot “geestelik” bedryf asof dit niks met daaglikse of natuurlike lewensbehoeftes te doen gehad het nie; hospitale en boerderye is los van die sending bedryf en later gestaak; in die jong kerke is diakens gekies maar geen diakonale lewe ontplooi nie.
Tereg het die Reformator Bucer die diakens vanuit die Koninkryk van Christus in ere herstel omdat armoede, nood, eensaamheid, siekte of wat ook al, die gemeenskap van gelowiges en gevolglik die regering van Christus bedreig (vgl Van ’t Spijker 1970:405,410).
Bucer en Calvyn vind die instelling van die diakendiens in Hd 2 tot 6. Vanaf die vorige eeu het teorieë oor Hd 6 die diakenamp gevarieer van ontkenning dat ’n amp ingestel is tot die opvatting dat die opsienersamp in Hd 6 sy oorsprong vind (vgl Dijk 1952:239-240; Spoelstra 1969:2-4; Coetzee 1967:50). Coetzee vergelyk Hd 6 met Hd 1: 13 en 14 en vind al die eienskappe om af te lei dat ’n amp ingestel is (Coetzee 1967:45,51) sonder om te sê dat daardie amp met die huidige diakenamp ooreenkom. Die benaming diaken kom nie in Hd 6 voor nie, hoewel die Sewe (Hd 21: 7) ’n bepaalde bediening (diakonia) moes vervul het.
Die woord diaken (diakonos) word in die Bybel vir diens van Christus, apostels, evangeliste, medewerkers van Paulus, ’n vrou soos Febe en enige dienaar van Christus gebruik (Coetzee 1967:50-51). Dit het oorspronklik die nederige werk van ’n geringe slaaf, ’n tafelbediende, aangedui sodat die Grieke en Jode dit nooit vir ’n “amp” sou gebruik nie (vgl art 2,3 punt 4). “Diaken” pas etimologies besonder goed by die bediening van tafels in Hd 6:2. Die naam “diaken” kon geleidelik tegniese term vir die dies geword het (vgl Fil 1: 1; 1 Tm 3: 8), veral namate die apostels verdwyn en die diens van die Woord en gebede en regering aan opsieners toevertrou is (Hd 6: 2-4; Fil 1: 1; 1 Tm 3: 8; Hd 20: 28; 21: 7).
In die oudste kerkgeskiedenis word diaken aan die Sewe in Hd 6 verbind. In Rome dien vir eeue ’n “heilige sewetal” diakens (Spoelstra 1969:8; Du Plessis 1969:17). Die diakens word algaande hulpkragte vir biskoppe en latere priesters. Die Roomse hiërargie het die diakenamp finaal afgetakel.
Die murmurering onder die Griekssprekende Jode het gelei tot die instelling van die amp van die Sewe (Hd 6: 1). Murmurering dra die kiem van gemeenskapontbinding wat die heerskappy van die Hoof Christus, oor die gemeente en die eendragtige lewe van die gemeente (Hd 2: 46; 4: 34; Ef 4: 3; Fil 2: 4,5) bedreig. Die Sewe moes dien om die gemeenskap (koinonia), eenheid en nuwe polsende lewe en so die kerk van Christus self te herstel, te bewaar en te bevorder. Die kerk van Jerusalem was op daardie tydstip die universele kerk van Christus op aarde.
|152|
Die murmurering onder die Griekssprekende Christene het weer ontstaan omdat weduwees uit húlle etniese gemeenskap nie op dieselfde vlak as dié van die Hebreërs versorg is nie. Die diens van die Sewe moes dus sorg dat niemand gebrek ly nie, sodat die gemeente weer een van gees en sin kon lewe. Dit bring vanself armversorging, noodleniging, omsien na behoeftes van mense in nood soos weduwees en wese, vreemdelinge, ensovoorts mee. Hierdie dienste moet nie horisontaal met die oog op mense in nood bedryf word nie, maar moet die heerskappy van Christus realiseer en beleef.
Die diens van die Sewe was ’n bediening (diakonia) van die tafels waar die hele gemeente aan liefdesmaaltye aangesit het (Hd 2: 44-47; 4: 35). Die hele gemeente het saamgelewe en saamgeëet en daarmee saam ook nagmaal gevier. Hulp by nagmaal word tradisioneel aan die diens van diakens gekoppel. Die Sewe was egter nie net tot die tafelbediening beperk nie. Net soos ander Christene het hulle kragtig vir die Here getuig en sommige onderskei hulle as evangeliste (Hd 7 en 8). In die nog losse kerkorganisasie bedien Filippus as een van die Sewe die doop (Hd 8: 37,38). Die eerste Christene was vol van die Heilige Gees. Die “ampsdraers” se dienste was aanvanklik nie skerp afgegrens nie. Ter wille van orde is die sakramentbediening spoedig aan die leraarsdiens (later priesters) verbind. Die leraars, herders, diakens en gelowige manne en vroue het sonder ophou Christus met Woord en daad verkondig sodat sy koninkryk kon kom (vgl Heid Kat S 48)
Die diens van die Sewe is van meet af aan selfstandig en word nêrens ondergeskik aan die diens van die opsiener gestel nie. Die apostels onttrek hulle volkome aan die bediening van die tafels (Hd 6: 3-6; 1 Tm 3: 8-13). Die diakens dien dus met gesag van Christus en het in hulle diens volkome “regeer”-bevoegdheid oor die liefdesmaaltye wat Coetzee selfs aan “opsig” (Coetzee 1967:48) by die nagmaal laat dink, waarskynlik omdat hy die diakenamp as prototipe van al die kerklike dienste aanvaar het (vgl Coetzee 1967:50; Spoelstra 1969:6,12).
Die verkiesende liefde van God, sy genade en barmhartigheid red uit alle nood. Dit verlos die gelowiges individueel en kollektief van liefdeloosheid. God se barmhartigheid wek barmhartigheid in die gelowiges. Die Skrif benadruk altyd gesindheid waar aalmoese gegee word. Van aalmoese is in Handelinge slegs by Tabita sprake, terwyl Paulus nie daarna verwys nie. Die gedagte aan ’n “diens van barmhartigheid” vind weinig steun in die Skrif (Von Meyenfeldt 1955:19-38; Coetzee 1969:30).
Armversorging of uitdeel van aalmoese is nie die sin van die diakendiens nie, maar wel liefde wat tot gemeenskap (koinonia) lei (Von Meyenfeldt 1955:33-43). Koinonia beteken om met iemand iets te deel, ’n aandeel te neem aan iets of ’n ander ’n deel te gee aan iets (Coetzee 1969:31). Gemeenskap in die gemeente strek van deelname in prediking, nagmaal, leer, geloof
|153|
persoonlike behoeftes (vgl Fil 4: 10-20) tot voorsiening in die behoeftes van geloofsgenote (Coetzee 1969:29-34).
Christelike barmhartigheid moet radikaal van gewone en institusionele liefdadigheid onderskei word (Coetzee 1953:23). Liefde kan slegs in die konkrete ontmoeting van mens tot mens in dade en spontane doen en late van gelowiges na vore tree. Die diaken kan egter persoonlik die georganiseerde liefdebetoon van die plaaslike kerk behartig. Die persoonlike en konkrete karakter van gemeenskap en barmhartigheid anker die diakendiens by uitstek in die gemeente. Die kollektiewe hulpbetoon van gemeentes in Macedonië word deur afgevaardigde “diakens” aan Jerusalem persoonlik afgedra (2 Kor 8: 23).
Paulus beveel in GI 6: 10 en Bucer wys dat gemeenskap deur middel van stoflike gemeenskap verder as die eie en lokale omgewing moet strek (Van ’t Spijker 1970:407). Treffend wys Paulus die kerke uit die heidendom wat aan die geestelike rykdom van die kerk van Jerusalem deel gekry het, daarop dat hulle nou weer uit hulle stoflike oorvloed Jerusalem se armoede te hulp behoort te kom (Rm 15: 25-29; 1 Kor. 16: 1-4; 2 Kor 8; 9: 1-5; 12-15). Die wese van die ware kerk word bepaal deur gemeenskap aan die diens van Woord, sakramente en tug (NGB 29), maar ook deur die broederliefde wat die gemeente saambind (Calvyn Inst IV.1.x; 2.v). Christus sê: “Geseënd is die barmhartiges …” (Mt 5: 7).
Die wyse waarop die kerke uit die heidene hulp aan Jerusalem verleen, toon dat hierdie diens uit die gemeentes opkom. Dit is hulle “gawe” waarin hulle egtheid van hulle liefde bewys en probeer om uit oorvloed “gelykheid” daar te stel (vgl 2 Kor 8). Ook interkerklike hulpbetoon (2 Kor 8 en 9) vind sy basis in die gemeentes (2 Kor 8: 1,23). Afgevaardigdes verteenwoordig in diensbetoon die gemeentes en per implikasie Christus. Hulle stoflike hulpbetoon in die natuurlike lewe is vrug van die nuwe lewe wat die Woord en Gees gewerk het (Rm 15: 27; Heid Kat S 21).
Wanneer ’n mens van die “kerk” as “instituut” (Kuyper) uitgegaan, kom die kerkraad as bestuur na vore. Die kerkraad vat die bestuursfunksies en opdragte van die verskillende “ampsdraers” saam. Volgens dié opvatting word die diakens as “ampsdraers” ook tot die kerkraad gereken (Kleynhans 1985:36,42-44).
Wanneer ons egter van die koninkryk van God en Christus as Hoof van sy kerk uitgaan, dien Christus elke dienaar met ’n bepaalde doel by die gemeente aan (1 Kor 12: 28; Ef 4: 11 v). Hoewel ons koöperatiewe en kollektiewe optrede van die Sewe diakens (1 Tm 3: 8; Hd 21: 7) kan aflei, praat die Skrif nie eers van ’n breë kerkraad nie. Kerkregtelik moet die eie besondere diens van die diakens net soos dié van die ouderlinge en nie die kerkraad as kollektiewe bestuur van ’n vereniging nie, as vertrekpunt geneem word.
Calvyn het verskillende ampsdraers in afsonderlike vergaderinge byeen laat kom. Predikante vergader met die oog op hulle diens, die bediening van die
|154|
Woord. Die ouderlinge kom saam met predikante vir die bediening van die tug. Die diakens versorg selfstandig armes en hospitale onder kontrole van die predikante en ouderlinge (Pont 1981:24-3t; artt 12,20,28,56,61,64; vgl DKO artt 16 en 40).
Namate die kerk as instituut vanaf die 19de eeu die kerkbegrip en kerkregering domineer, neem die kerkraad sy plek as sentrale bestuur wat deur “kerkraadslede” saamgestel word. Daar word ’n beroep op art 30 NGB gedoen om te bewys dat die diakens tot die kerkraad behoort. Hierdie opvatting ignoreer die feit dat die diakens in die vroeë Christelike kerke hoogstens ’n hulp vir opsieners was, gedurende die Reformasie slegs ’n hulp vir die ouderlinge by kerkregering was; dat die Geref Kerke van 1571 tot 1618 moeilik in die Kerkorde en Bevestigingsformuliere die diakens in flagrante stryd met die Nederlandse Geloofsbelydenis van die kerkraad sou uitsluit. Die NGB en 16de eeuse kerkordelike ontwikkeling het Calvyn doelbewus nagevolg. Calvyn het slegs die ouderlinge bv die wesenlike kerkregering, naamlik die bediening van die sleutelmag van die koninkryk gereken (Inst IV.11.i,vi), omdat die kerk vir hom nie basies instituut nie maar organisme as vergadering van Godsvolk was. As daar teenspraak tussen die NGB en Kerkordes ontstaan het, moes dit ’n strydpunt gedurende die Reformasie gevorm het (Polman IV sa:22-25) Die formulering van artikel 30 NGB kom in baie opsigte met artikel 2 KO ooreen, ’n belydenis van verskillende dienste in een kerk met een kerkraad wat die sleutelmag hanteer (vgl artt 30 en 38 NGB).
Die diakens regeer in dit wat tot hulle amp behoort. Verder het hulle tydens die Reformasie in talle kerke as hulpouderlinge opgetree. Dit beteken egter nie dat die diakens wesenlik en altyd by die kerkraad gereken moet word nie (Polman sa:22-29. vgl art 38 KO).
Vroue het die apostels en evangeliste aktief gehelp om die evangelie van die koninkryk uit te dra en om met liefdedienste die gemeenskapslewe in die gemeentes te bevorder (Hd 9: 36,39; Rm 16: 1, 1 Tm 3: 11, 5: 9,10; Tit 2: 3,4). Die koningskap van Christus het die vroeë Christene afsonderlik en gemeenskaplik gemotiveer om te werk en te dien sonder dat bepaalde take vir bepaalde ampsdraers gereserveer is. Die gemeente was aktief en die dienaars het net toesig gehou of administreer. Gevolglik het vroue saam met die amptelike dienaars na buite met woord en daad gewerk om die koninkryk van God uit te brei (Hd 11: 19-22). So ken Calvyn diakonesse wat doelbewus armes wou help en werke van liefde doen (Inst IV.3.xviii). Waar Christene in so ’n kategorie van “diakonesse” dien is daarmee nog nie bewys dat daardie diens aan die vereistes of kenmerke van ampsdiens voldoen nie (vgl Spoelstra 1971:26-44).
’n Diaken kan goedskiks sy eie vrou of ander vroue byroep om kragtens die gemeenskap in Christus hom in sy diens te help waar hy armes wil versorg siekes moet verpleeg, vreemdelinge moet inburger, wese of weduwees moet bystaan (Biesterveld et al 1905:175(17); Coetzee 1953:260-286). Die diaken moet rekening hou met omstandighede en vroue kan by vroue behoeftes die
|155|
beste bepaal. Bucer het selfs die gee van ’n bruidskat aan ’n behoeftige meisie wat op trou staan as kerklike plig beskou (Van ’t Spijker 1970:409)!
Toe die liefdesmaaltye vir die hele gemeente in die vroeë kerke in onbruik geraak het, het die diakens hulle funksie van Hd 6 verloor en hulpkragte vir die biskoppe in finansiële administrasie, onderwys en by sakramentbediening (nagmaal) geword. Die Hervormers Bucer, Calvyn en Nederlandse Kerkordes van die 16de eeu het weer aan die diakendiens ‘n eie karakter verleen.
Calvyn (Inst IV.3.8,9, 4.v-vii; 5.xv-xviii) en die Konvent van Wezel 1568 het afsonderlike diakens vir armversorging en vir siekverpleging nodig geag en vanweë die geloofsvervolging en talle vlugtelinge in die kerke aan diakens gedink om die “vreemdelinge” te versorg (Bos 1950:96v; Pont 1981:30). Die behoeftes van weduwees en wese het altyd hoog op die lys gestaan. Die bekende bewoording wat die “eintlike amp van die diakens” meer op armversorging saamtrek, is in 1581 (Middelburg) gebruik. Die artikel moet nie tot armversorging beperk word nie (GKSA 1979:592-596; 1982:468-469; vgl 1976:441-444; 1973:151-154).
Die Afrikaanse Woord “aalmoes” gee nie die karakter van Christelike handreiking weer nie. Gevolglik is dit in 1964 met “liefdegawes in geld en goedere” vervang.
Die diakens is vir ’n bepaalde aspek van die ordelike kerk-wees verantwoordelik. Kollegialistiese kerkreëlings (bv 1816) en kerkregtelikes wat die begrip “kerkraad” as vertrekpunt neem (Kleynhans 1984:97-101) en kleiner Gereformeerde kerke (vgl art 38), reken die diakens tot die kerkraad. In hierdie geval neem die “kerkraad” die verantwoordelikheid van die diakonie oor. Aan die ander kant verstaan sommige gereformeerde teoloë die term “regeer” in net een absolute en omvattende sin en beperk dit tot die ouderlinge. Die eintlike kerkregering is nie vir hulle soos vir Calvyn die bediening van die sleutelmag nie (vgl Calvyn Inst IV.3.viii; 5.v; 11.i-vi), maar enige vorm van kerkbestuur. Daarvolgens ontsê hulle die diakens enige vorm van selfstandige besluitneming.
Die begrip “regeer” moet in konteks verstaan word. Die kerkraad (opsieners) regeer deur die norm van die Woord te bedien. Die diakens regeer verantwoordelik aan die norm van liefde waar hulle besluite neem om armoede, siekte, vereensaming, vreemdelingskap en menslike nood met middele te verlig, te verander of te voorkom. Die finansiële versorging van die kerk (wat met die bediening van die tafels in Hd 6 vergelyk kan word) stem meer ooreen met die wese van die diakendiens as met die geestelike opsig van die ouderlinge, hoewel dit nie waterdig geskei kan word nie.
|156|
Die sterk genootskaplike kerkbegrip wat sedert die Aufklärung in die 18de eeu posgevat het, het die ontplooiing van die diakendiens gestrem. Daarvolgens regeer die “kerkraad” die “kerk”. Die diakens is “ampsdraers” en daarom “lede” van die kerkraad, terwyl hulle in baie opsigte slegs vakleerlinge by of hulp vir die ouderlinge bly. Hulle beskik oor geen selfstandige “regeermag” nie.
Die diakens het in Genève en Nederland tot ongeveer 1800 grootliks buite die kerkraad om saam met owerhede en skole gewerk. Toe die Franse Revolusie kerk en staat geskei het, het die kerklike diaken grootliks werkloos geraak. Die bepaling van verslag “in die kerkraad” moet egter vanuit die 16de eeuse agtergrond en nie vanuit die latere kerkbegrip verklaar word nie.
Die verhouding tussen diakens en kerkraad en daarmee saam die selfstandigheid van die diakens kom in Nederland aan die einde van die vorige eeu skerp onder die soeklig (Bos 1950:97) en hang saam met die formele en institusionele hervertolking van die 16de eeuse Kerkordes.
Die Kerkorde bepaal dat die diakens “in die kerkraad” en indien nodig “ook voor die gemeente” verslag moet doen. Eerstens moet die ouderlinge (opsieners) hulle vergewis dat die diens van die diakens na behore funksioneer. Hulle moet vasstel dat die diens onbesproke, eerlik, toegewyd en verantwoordelik geskied, aan Skrifeise en aan die norm van liefde beantwoord en dat die diens eerlik, verantwoordelik, onpartydig, omvattend tot heil van die kerk en bevordering van God se koninkryk na buite bedien word (vgl art 81). Hierdie verslag en opsig verleen aan die kerkraad geen reg om die diakens se diens oor te neem, te beheer, in detail te kontroleer, te amendeer of te veto nie.
Die kerkraad mag dit nodig ag om die diakens oor bepaalde aspekte van hulle dienswerk op te skerp, op sterkte van die geestelike verantwoordelikheid wat hulle in die kerkregering vir die hele gemeente dra (vgl bv by art 41). Wie vanuit verenigingreg “regeer” omvattend vertolk, ken aan die diakens geen selfstandige regeermag toe nie (vgl GKSA 1930:45; art 37a; 38,45). Daarteenoor het Christus die diakens tot ’n eie besondere diens geroep wat hulle selfstandig en in verantwoordelikheid aan die Koning van die kerk moet uitvoer.
In praktyk behoort elke ouderling en diaken gedurig met mekaar oor die betrokke wyk oorleg te pleeg. Hulle kan mekaar help en aanvul. Hulle sou selfs gereeld in klein kerkrade op huisbesoek kan gaan (art 38). Waar ouderlinge en diakens egter nie saam in die kerkraad die tug bedien nie (art 38), behoort die diaken nie altyd die ouderling te vergesel nie. Tegelykertyd moet die diaken nie op ’n gesamentlike huisbesoek ’n blote “saamloper” word nie, maar daadwerklik op huisbesoek oor diakendiens handel.
Die jaarlikse verslag van die diakens moet in die kerkraad en voor die gemeente geskied. Dit raak in die eerste plek ’n geouditeerde finansiële verslag oor alle insamelings, inkomste en uitgawes onder beheer van die diakens. In die tweede plek moet dit ’n oorsig en skopus gee van die aard en omvang van die terreine waarop die gemeente onder leiding van die diakens dienswerk
|157|
lewer. Dit is immers die gemeente en nie die “diakens” wat die Christelike handreiking moet doen (Heid Kat S38). Die verslag van die diakens voor kerkraad en gemeente moet beplanning vir die volgende jaar vooruitskou. Die kerkraad en gemeente behoort daaroor vrymoedig te kommunikeer. Die volgende jaarverslag kan rapporteer oor nuwe dienste en tegelyk kan die gemeente nuwe doelwitte definieer.
Die diakendiens hou verband met die diens waartoe die Here elke Christen roep. Die diakens moet enige tyd vrymoedigheid neem om advies van die kerkraad of gemeente oor moeilike sake of wanneer hulle tekorte ondervind, in te win (vgl Bos 1950:98v; besluite 1574, 1595, 1899, 1933). Die kerkraad mag selfs daarna die klassis oor ’n saak advies vra (art 41). Die diakens besluit selfstandig na advies van die kerkraad en/of klassis ingewin is, omdat hulle die verantwoordelikheid dra.
Wanneer In 1581 van die “eintlike amp” van die diakens as armversorging gepraat word, toon dit dat diakens toe ook ander pligte vervul het wat nie by armversorging behoort het nie (Van der Linde 1983:105). Die oorweldigende armoede, vlugtelinge en vreemdelinge het die kerke in 1581 juis daaraan laat dink en van diakens vir siekverpleging (soos by Calvyn) was nie sprake nie. Verpleërs het weldra in hospitale diakens vir siekeversorging onnodig gemaak. Gevolglik Is die diakens se “eintlike amp” as armversorging getipeer, terwyl dit hulp by die nagmaalviering, beheer van kerkgoedere en hulp aan skole ingesluit het (GKSA 1927:105v). Die staat het tot groot hoogte die diakens van die staatskerk se diens bepaal.
Die Formulier maan diakens tereg om “versigtig” uit te deel. In die 16de eeu het mense voorgegee dat hulle vlugtelinge was om as vreemdelinge diakenhulp te bekom. Die diakens is reeds in 1564 gemaan om vlugtende gelowiges van “landlopers en brutale bedrieërs” te onderskei (Bos 1950:97). Voor die staat sosiaal hulp voorsien het, was diaken-wees ‘n enorme en moeilike taak. Rondlopers probeer vandag nog geld van diakens onder allerlei voorwendsels bekom. Wie finansieel help, moet altyd katvoet loop. Die diakens moet hulle diens (kyk par 5,6,7 hierna) net soos en saam met predikant en ouderlinge so verrig dat hulle werk die gemeente in terme van Ef 4: 12v opbou (Van der Linde 1983:107). Nie net armes nie, maar die gemeente is objek van diakendiens.
Die Sinode van Den Haag 1586 het die Formulier vir Bevestiging van diakens opgestel om by die formulering van die Kerkorde te Middelburg 1581 aan te sluit (Bouwman 1907:83). So is die diens feitlik net aan armversorging gekoppel. Gedurende die 16de eeu was die Gereformeerde kerke in Nederland aan die “gemeenten” (munisipaliteite) gekoppel. Die diakens het die maatskaplike welsynswerk in die “Christelike staat” amptelik verrig. Gevolglik kon die diakendiens tydens die Reformasie nie suiwer ontwikkel nie. Selfs Calvyn moes
|158|
in Genève owerheidskontrole oor die werk van die diakens aanvaar (Pont 1981:30 artt 58,64). Die Kerkorde het daar selfs bedelary na die eredienste op die kerkplein of in die wyke op straf van openbare vervolging, belet (Pont 1981:31).
Net na die Doleansie (1886) is in Nederland los van die owerheid oor die diakendiens besin (vgl Hoekstra et al 1888, Bouwman 1907; Biesterveld et al 1907) en dit het teen 1927 na die GKSA deurgewerk (vgl Spoelstra 1964; Du Toit 1906; GKSA 1927:31).
Die Formulier van 1586 het die bediening van die tafels (Hd 6: 2) verkeerdelik met bediening van die armes vereenselwig. Nadat ’n beswaar geslaag het, het die GKSA ’n nuwe Formulier (buite die Algemene Sinode om) opgestel (1985:354-357). Daarin word elke diaken opgeroep om “saam met u medediakens” onderlinge gemeenskap te stimuleer. Die Formulier betrek die diakens kerkregtelik by die wese van die kerk as gemeenskap (koinonia). Dit verleen ’n dieper dimensie aan diakendiens. Dit gaan wyer as om geld en goedere vir armversorging te vind en te beheer. Tog laat die Formulier die gemeente te veel daarbuite. Dit sê te min oor Skriftuurlike eise omtrent insameling en uitdeling en die betrokkenheid van die gemeente by die diakendiens. Moontlik formuleer dit te veel uit ekklesiologiese (kerklike) en te min uit Christologiese oogpunt.
Binne algemene sinodale verband onderhou die jong GKSA tans die Formulier van 1586 en die blank-Afrikaanse kerke dié van 1985.
Die taak van die diakens val saam met die taak wat Christus op elke gelowige lê. Die diakendiens behoort dus die aktiwiteit van die gemeente te stimuleer, te rig, te lei en waar nodig uit te voer. Elke diaken moet in sy wyk tot werke van gemeenskap en mededeelsaamheid aanmoedig, vir geïdentifiseerde projekte gawes insamel en hulpdienste werf.
Vir elke gawe in geld of goed moet die diaken ’n kwitansie uitreik om hom te kan verantwoord en om sy goeie naam te kan beskerm. Niemand kan hom op Mt 6: 3 beroep sodat hy geld en goedere onverantwoordelik mag hanteer nie. Insameling is nog nie die doen van barmhartigheidswerk nie. Baie predikante kondig verkeerdelik die kollekte onder die erediens as “diens van barmhartigheid” aan. Gawes vir barmhartigheidsdienste moet egter nie so gepubliseer word dat dit persone vlei of aanstoot gee nie (Mt 6: 3).
Die diakens besluit gesamentlik waar en hoeveel uitgedeel moet word. Die uitdeling moet so geskied dat dit die liefde van Christus in en deur sy gemeente verkondig. Mense in nood wag op die liefde. ’n Diaken wat sy diens versuim is harteloos en begaan sonde wanneer hy hom nie met nood identifiseer nie en onverskillig nalaat om hulp te gaan afdra. Die ou Formulier het die kwaliteit van uitdeling “met ’n toegeneë gemoed” deur middel van trooswoorde uit die Skrif beklemtoon. Elke diaken moet hom met die onderlinge diens en liefdebetoon van die gemeente vereenselwig en gedurig die gelowiges opwek om ook spontaan projekte te loods waarin die nood, armoede, eensaamheid
|159|
of smart van medegelowiges, selfs in gemeentes onder ander volke, aangespreek word.
Elke diaken moet binne sy wyksgrense, selfs onder mense buite die gemeente, behoefte en nood diagnoseer en daarna die oordeel van die ander diakens vra (art 40). Hulle kan gemeentelede organiseer om hulp te verleen of om geld in te samel en af te dra. Wanneer ’n ramp ’n gebied of samelewing tref, moet die diakens die eerste wees wat omgee en hulp verleen. Hulp moet sover moontlik medegelowiges probeer ophef. Na buite sal die hulp meer tydelik en voorlopig gerig wees en van hierdie gevalle kan hulle by welsynsorganisasies of ander kerkgemeenskappe aanmeld (art 26).
Elke kerk openbaar selfstandig die nuwe samelewing waar saam uit geloof in Jesus Christus geleef word. Gevolglik is elke gelowige en gemeente self basies geroep om moreel en finansieel werke van barmhartigheid teenoor armes, vreemdelinge, bedroefdes, eensames, beproefdes, bejaardes, teleurgesteldes en so baie ander mense in nood te doen. Dit reik selfs in groepverband van een kerk tot ’n ander kerk in nood uit. Dit moet oor kerk-, kultuur- en volksgrense heen reik (Rm 15:27; Schutte sa 1-3; 28-33).
In die verlede is die geestelike nood van heidene dikwels los van hulle fisiese en sosio-ekonomiese situasie beskou. “Sending” is tot Woordverkondiging beperk. Die “geloof” is min in dade geïllustreer (vgl Jk 2: 14-17). Dit val op dat die diakendiens en onderlinge gemeenskapsoefening onder leiding van die diakens in die jong kerke ten spyte van sending eintlik nêrens ontplooi het nie. Dit is ’n aanklag omdat swart mense juis van huis uit ’n sterk kommuniale gemeenskapsbesef het wat kragtig kan ontplooi as dit in Christus geheilig en gemotiveer word.
Die diakendiens kan maklik formaliseer en stagneer binne kerkmure. Dan reageer diakens net op omsendbriewe en gewoonlik net op dié wat van “deputate” kom. Dit verraai duidelik ’n genootskaplike diakonale patroon en onvermoë of onwil om selfstandig in eie omgewing ter wille van Christus en sy gemeente inisiatief te neem, nuwe behoeftes te diagnoseer en saam te besin oor hoe om dit plaaslik of saam met ander diakonieë sinvol aan te spreek.
Die GKSA worstel in 1930 in die sinode op genootskaplike patroon om die strukture “kerkraad” en “diakonie” te versoen. Aan die een kant wil hulle die diakens van “regeermag” uitsluit. Aan die ander kant dwing behoefte en praktyk hulle om vir “diakonale konferensies” plek te maak (vgl bis 244v).
Die kerkregtelike implikasies hiervan is nie voorsien nie. Die diakens het nou bloot op sterkte van hulle amp interkerklik begin saamwerk, selfstandig en onafhanklik teenoor die “kerkraad” en meerdere kerkvergaderings te staan gekom (Spoelstra 1964:68v). Talle kerkregtelike anomalieë ontstaan. Diakens versorg plaaslik namens Christus met stoflike middele. Sodra dienste egter interkerklik gelewer word, neem ouderlinge en predikante as “deputate” in nasionale sinodale verband die taak oor. Diakens mag op sterkte van die neo-calvinistiese denke nie “regeermag” oor selfs diakonale werk uitoefen nie, maar hulle mag in konferensies optree en selfs sake direk by interkerklike nasionale
|160|
sinodes vanuit die konferensies gaan voordra (GKSA 1930, art 37a,45). Die diakens mag plaaslik saamkom, besluite neem, maar naburige diakonieë mag nie saam besluit en daarvan soos in ’n kerkraad in die klassis verslag doen nie. Hierdie purisme help in 1930 dat die onsuiwer konferensiebegrip uit die sekulêre wêreld by die diakens ingang vind, omdat die heersende begrip van “meerdere vergaderings” (vgl Bouwman 1907:152;1928.598v) diakens volledig sou uitgesluit het.
Die diakonale konferensies het hulle besig gehou met sake wat prakties by diakens, plaaslike kerke en meerdere vergaderings tuisgehoort het (GKSA 1964:408-410; 399-408). Konferensies van diakens het weeshuise opgerig, deputate vir sinodes benoem, regspersoonlikheid geskep om eiendom te besit, ensovoorts. Amptelik het sinodes “regeermag” aan diakens ontsê. In praktyk het die diaken deur middel van konferensies regeermag uitgeoefen (vgl Spoelstra 1964:74-75). Die gevolg van die anomalieë was dat die klassis as belangrikste meerdere vergadering en ook partikuliere sinodes totaal uit die gesigsveld van die diakens verdwyn het. Artikel 30 KO figureer nie by diakensake nie. Na die diakonie kom Sinodale Deputate sedert Sinode 1945 as sentrale “bestuur” vir diakonale ondernemings van ’n gesentraliseerde “kerkgenootskap” na vore (GKSA 1945:19;1949:163 art 68). Die Deputate word eienaardig saamgestel en verplaas in baie opsigte kerkvergaderings. Persone wat nie eers by naam as deputate benoem is nie (vgl art 49} het groot mag. Die Sinode van 1988 moes kennis neem van ’n halfmiljoen of meer rand “diakonale geld” wat blykbaar deur hierdie bestuurskolleges verloor is!
Die Nederlanders het in hierdie eeu probeer om diakens na klassisse af te vaardig vir wanneer “diakonale sake” daar aan die orde sou kom. Afgevaardigde diakens mag so niks in ’n klassis te doen kry nie. Indien ’n diakensaak wel ter tafel kom, beslis nie-diakens saam met hulle. Daarna het die GKN aan diakens “volle sittingsreg” op die meerdere vergaderings verleen. So beslis diakens weer in klassis saam oor sake wat plaaslik buite hulle amp val. Dié eksperimente handel meer oor die samestelling van vergaderingstrukture in plaas van oor die diakonale bedieningstruktuur.
Hierdie verwarring en kerkregtelike anomalieë kan nie hier ten volle ontleed word nie. Hier lê ’n groot veld braak om oor te besin, sodat ook diakonale dienste in kerkverband gedesentraliseer kan word (art 30); die diakens op ’n kerkregtelike wyse interkerklik selfstandig kan onderneem; hulle diens in verantwoording aan Christus kan uitbou en tog die toesig en advies van die kerke in klassis op dieselfde wyse kan verkry as wat diakens plaaslik met die kerkraad skakel.
Gereformeerde sinodes het tot in die dertigerjare op Skrif- en beginselgronde benadruk dat die diakens weeskinders by pleegouers in gesinsverband moes plaas en dat kinders, selfs met diakonale hulp, na hulle bejaarde ouers moes omsien. Hierdie uitgangspunt leef ook sterk by die swart kerke.
Tydens die depressie 1928-1936 en snel verstedeliking het die “tehuise” wat genootskaplike kerke vir pleegsorg van wese en bejaardes opgerig het, “die
|161|
Geref Kerk” (as “genootskap”) in dieselfde rigting gestuur. Diakens het formeel los van hulle kerke, maar in samewerking met sinodes, vir onversorgde kinders en bejaardes tehuise opgerig.
Aan die ander kant het die Geref Kerk Pretoria-Oos in 1957 ’n Gereformeerde Stigting met ’n sterk plaaslik-diakonale basis in die lewe geroep om dergelike take te onderneem. Die Stigting kan as regspersoon by die owerheid intree, staatsubsidies ontvang, personeel in diens neem en beheer, terwyl dit maklik met ander plaaslike diakonieë kon skakel (art 26). Dit is weer vanuit die hoek van Sinodale Deputate nie altyd waardeer nie. Die Gereformeerde teorie en praktyk, die betrokkenheid van diakens en gemeente by tehuise en die belewing van die diakonaat as middel om die evangelie te dien, geskied nie na wense nie.