|98|
Artikel 13 en 20
Artikel 13: As ’n bedienaar van die Woord, volgens oordeel van die kerkraad met goedkeuring van die klassis en advies van die deputate van die partikuliere sinode onbekwaam word vir die uitoefening van sy diens weens ouderdom, siekte of andersins, behou hy die eer en die naam van ’n bedienaar van die Woord en moet die kerk wat hy gedien het, hom in sy nooddruf eervol versorg.
Artikel 20: By die afsterwe van ’n bedienaar van die Woord moet die kerk wat hy gedien het of in die geval van ’n professor aan die Teologiese Skool, die kerkverband, sy weduwee en wese eervol in hulle nooddruf versorg.
Kragtens die basiese beginsels dat Christus mense “lewenslank” tot sy diens roep (artt 3,12), verstryk daar nie ’n loonkontrak tussen ’n predikant en die “kerk” waarin hy dien wanneer hy nie meer kan werk nie. Die dienaar moet nog op grond van die band in Christus en as vrug van sy gelewerde diens versorg word (Fil 4: 17-19), sodat God eintlik op dié wyse self sy dienaar onderhou (Fil 4: 17-19). Dit sluit sy vrou en kinders wat van hom afhanklik is, in.
Die dienaar se posisie vergelyk derhalwe met dié van ’n soldaat wat nie op eie koste gedien het nie (1 Kor 9: 7). Die Romeinse soldaat wat nie meer kon dien nie, het na sy uittrede die naam en eer behou wat hy gedurende sy diens verwerf het (Latyn: mereri vgl meriete, verdien, vandaar “emeriteer”).
Die diens van predikant het die gemeente in geestelike dinge laat deel en daarom moet die dienaar van die Woord weer in die stoflike gawes deel (1 Kor 9: 11,12). Liefde bind die kerk as broeders en susters saam (Calvyn Inst IV.1.x).
|99|
Die ware kerk is derhalwe mense wat in besonder na die behoeftes van medegelowiges omsien (Gl 6: 10).
’n Goeie rentmeester van God moet voorsorg maak vir ouderdom, siekte en onverwagte gebeurlikhede Sowel die kerk as predikant kan nie in die toekoms kyk nie en moet soos Josef in Egipte of die vyf verstandige meisies op 'n verantwoordelike wyse vir die toekoms voorsiening maak. Sommige Gereformeerdes in Nederland het versekering as ’n gebrek aan geloof in die voorsienigheid van God afgewys. Mense kan finansiële versekering op ’n sondige wyse oordryf, maar kerk en predikant mag God ook nie versoek nie. ’n Kerk kan behoorlike onderhoud aan die predikant uitkeer (art 11) en toesien dat hy vir homself polisse, annuïteite, jaargelde of pensioen koop. Sekulêre beroepsooreenkomste verplig werknemers om by ’n voorgeskrewe pensioenskema aan te sluit en daartoe by te dra. Die kerke doen dit gesamentlik ook met die professore aan die Teologiese Skool
Wanneer die kerk egter net die predikant volgens sy onmiddellike behoeftes “trakteer”, bly die kerk verantwoordelik vir die onderhoud van die predikant wat moet aftree en sy afhanklikes. Die kerk behoort in daardie geval alleen of saam met ander kerke voorsiening te maak.
Namate die idee van ’n loonkontrak ontwikkel het, het Nederlandse Sinodes ontken dat versorging van emerituspredikante met “barmhartigheid” te doen het (Bos 1950:67) en is dit as “verpligting” van die kerk of “reg” van die predikant benadruk hoewel dieselfde kerke ook van “traktement” en “honorarium” wou praat en “pensioen” as “uitgestelde loon” radikaal afgewys het (Bos 1950:68). Liefde word so teenoor reg afgespeel.
Niemand het “reg” op ’n “honorarium” nie. Sonder ’n klousule met betrekking tot ’n pensioenfonds in ’n loonkontrak vestig ’n predikant geen regte op uitgestelde loon nie. Emeritusversorging bly dus ’n liefdesplig wat kerke met barmhartigheid moet uitvoer. Om barmhartigheid (liefde) te ontvang, is geen skande nie, maar eie aan die kerk van Christus. Versorging van emeriti en hulle afhanklikes moet nie soos in die wêreld nie op die finansiële aspek saamtrek nie, maar die emeriti moet ook emosioneel die liefde en deernis van die kerk wat hulle gedien het, ondervind.
Aan artikel 13 oor emeritaat het baie min verander. Die Kerkordes van die 16de eeu praat van “eerlik” in plaas van “eervol” versorg en voeg in hakies “so ook die weduwees en wese van die dienaars oor die algemeen” by.
|100|
Artikel 20 het in die ou Nederlandse Kerkorde vir “propositiën” (preekoefeninge) vir persone wat as predikante opgelei word in kerke waar meer as een bekwame predikant was, voorsiening gemaak (kyk art 8). So ’n reëling is nie in die Kerkorde nodig nie omdat dit na instelling van ’n spesiale “kerklike diens” lyk. Die GKSA het artikel 13 op die predikante en artikel 20 op die onderhoud van afhanklikes van die predikante betrek (Acta 1964:69). Die artikel praat egter van “kerkverband”, in die geval van afhanklikes van professore asof dit ’n struktuur naas die kerke is. Dit behoort minstens “kerke in kerkverband” te lees waar “kerkverband” die betrokke sinodale verband waarin die kerke die opleiding voorsien het, aandui.
Die posisie van predikant (of teologiese professor) wat emeriteer verskil van dié van byvoorbeeld ’n professor by ’n universiteit. In laasgenoemde geval behou die persoon ook naam en eer, maar sy kontrak met die universiteit kom radikaal tot ’n einde. In die kerklike gemeenskap bly die band voortbestaan al word die diens nie meer gelewer nie. Die geëmeriteerde predikant (en teologiese professor) bly aan ’n betrokke kerk (gemeente) verbonde. Kerkregtelikes het selfs al geargumenteer dat ’n emerituspredikant nog die “reg” (?) het om kerkraadsvergaderings by te woon en sekere ampspligte uit te oefen, maar nie daartoe verplig kan word nie. Tereg waarsku Van der Linde dat só ’n praktyk ’n kerk kan benadeel (Van der Linde 1983:62).
Die emeritus is volgens artikel 13 ’n predikant (professor) wat “onbekwaam” geword het om sy diens, selfs al wil hy, voort te sit. Emeritaat behoort gevolglik slegs verleen te word wanneer ’n dienaar in mindere of meerdere mate “permanent onbekwaam” geword het vir die uitoefening van sy diens (GKSA 1967:59). By emeritaat word ’n dienaar van sy ampspligte onthef, maar behou sy ampsbevoegdhede. Hy mag derhalwe hoogstens insidenteel ampspligte op uitdruklike uitnodiging vervul of as gelowige doen wat hy kan. Die emeritus kan nie op ’n reg om te dien en die kerk nie op sy diens aanspraak maak nie (1967:60).
Kerke met net een dienaar van die Woord sou waarde kon put wanneer ’n emeritus byvoorbeeld na die kerkraadsvergaderings uitgenooi word. Sodra egter heerssug of dominokrasie by of die nuwe predikant of die emeritus as ou predikant na vore tree, sal die kerk daaronder ly. Nietemin kan ’n kerkraad wat oor advies van twee predikante beskik, daarvan vrugbaar gebruik maak.
Ordelike emeritaat draai om die spil van onbekwaamheid wat vanweë siekte, ouderdom of iets dergeliks ingetree het. Die onbekwaamheid kan of deur die predikant of deur die kerkraad beweer en aangevoer word. Hoewel kerkrade gewoonlik die predikant lank verdra, kan die kerkraad die predikant se bekwaamheid byvoorbeeld tydens visitasie (art 44) of onderlinge ampsensuur (art 81) ter sprake bring. ’n Predikant wat daaroor aanstoot neem, sondig en
|101|
stel sy eie belange voor die kerk van die Here. Indien die motiewe in die kerkraad nie suiwer is nie, kan die predikant hulp van die klassis inroep (art 31).
Wanneer “onbekwaamheid” beweer word, moet die kerkraad deeglik op die saak ingaan en die positiewe sowel as negatiewe aspekte daarvan op rekord stel en daaroor ’n oordeel vel. In geval van siekte behoort ’n kerkraad minstens twee onafhanklike geneeshere te nomineer om verslag te doen oor wat die predikant nog kan en nie meer kan doen nie (vgl Bos 1950:69 pt d).
Dikwels word te maklik op ’n “doktersertifikaat” sommer by die eerste geleentheid emeritaat verleen sonder dat die kerkraad en daarna die klassis self geoordeel het in welke mate ’n predikant deur siekte permanent ongeskik geraak het. Predikante wat net gedeeltelik ongeskik vir diens geraak het, moet kragtens hulle roeping ook nog gedeeltelik aangewend word indien hy nog ander werk as predikantswerk wil of kan doen, behoort hy die weg van artikel 12 op te gaan.
Wanneer jonger predikante weens siekte of ander oorsake emeriteer het, behoort die kerkraad en klassis jaarliks daarna gedeë verslae oor die predikant se gesondheidstoestand te ontvang en hom aan werk te help namate hy kragte herwin. Met die oog hierop behoort mediese ondersoeke van tyd tot tyd herhaal te word.
Nadat die kerkraad baie oortuig is dat ’n predikant heeltemal onbekwaam vir sy diens geword het, lê hy sy oordeel met getuienis aan die klassis voor. Die klassis win advies in van die deputate van die partikuliere sinode (art 49) waarna die klassis in die lig van eie ondersoek die aanvraag terugverwys, hersien of goedkeur. Indien die klassis die advies van die deputate van die partikuliere sinode verwerp, moet die deputate met die klassisbevinding konformeer of andersins na die partikuliere sinode appelleer. Die deputate rapporteer hoogstens aan die volgende partikuliere sinode dat hulle aan ’n klassis advies gegee het. Wat die advies ingehou het, hoort by die klassis tuis en word daar afgehandel (art 30), behalwe wanneer dit in appèl na die partikuliere sinode gebring word.
Die ondersoek van die klassis en deputate van die partikuliere sinode vergewis hom (a) of daar ’n behoorlike aanvraag om emeritaat dien en of die kerkraad onder voorsitterskap van die konsulent dit eers self genoegsaam ondersoek en beoordeel het. Die predikant moes daarin geen regter in sy eie saak gewees het nie (art 33). (b) Die kerkraad moet onbetwisbaar bewys dat die dienaar vir die huidige “permanent” onbekwaam geword het sodat hy geen diens meer kan verrig nie. (c) In geval van siekte moet die mediese getuienis die graad, omvang en aard van ongeskiktheid omskrywe asook ’n prognose met die oog op herstel gee. (d) Dit moet bepaal word of die emeritaat bona fide versoek word en nie aangevra word om tug te ontduik, emeritaatsvoorregte sonder diens te geniet, verlies aan roeping verbloem om emeritaatsgeld saam met ander persoonlike bronne van inkomste (bv verdienste van eggenote, byverdienstes ens) te geniet nie. (e) Dit moet bepaal word hoeveel emeritaatsonderhoud die predikant nodig het en hoe daarin voorsien kan word. Wanneer ’n predikant net gedeeltelik onbekwaam geraak het, kan die klassis en deputate van die partikuliere sinode adviseer en hulle beywer om vir die predikant ’n heenkome te vind waar hy deeltyds diens verrig en in ’n mate homself kan onderhou.
|102|
Die Nederlandse Sinode Groningen 1946 beklemtoon dat dit vir ’n dienaar ’n eer is om sy Koning met al sy krag of, as dit nie kan nie, dan ten dele te dien so lank hy kan. Die dienaar van die Koning hunker nie na die “rus” van emeritaat nie, maar lê die herderstaf slegs neer wanneer “onbekwaamheid” hom daartoe noop (Bos 1950:69). Hiervolgens kan ’n dienaar van Christus nie bloot meganies en willekeurig op ’n sekere ouderdom as seniel beskou word nie. Outomatiese aftrede op ouderdom verlaag kerkdiens tot die vlak van staatsdiens, ontduik die roeping om aftrede voor die Here te verantwoord en misken die verskeidenheid van gawes, ook van gesondheid en werkvermoë, wat die Here aan sy dienaars gee. Sedert Sinode 1961 ouderdom 65 vir uitkering van die sinodale emeritaatsgeld aanvaar het, het die kerk en kerkraad niks te sê wanneer hulle predikant met ’n beroep op ouderdom wil emeriteer nie. Die Sinode 1979 het dit aan die Kuratorium opgedra om by bewys van goeie gesondheid die diens van professore te verleng (GKSA 1979:193 pt 1(b) en 221 pt 3.5.9.1). Waar die Kuratorium dit nagelaat het, ontstaan die anomalie dat professore uit hulle leerdiens weens “onbekwaamheid” emeriteer maar weer voltyds of deeltyds na die predikantsbediening terugkeer. Dit bewys dat die kerke ’n dienaar uit ’n diens van die Here ontstaan het, voordat hy “onbekwaam” geword het. Dit kan kerkregtelik (Skriftuurlik) nie verdedig word nie en is selfs onregverdig omdat Universiteitsprofessore na aftrede op ouderdom, nog weer in hulle departemente aangestel kan word — iets wat in geval van teologiese professore onmoontlik is.
Naas ouderdom en siekte noem artikel 13 ook oorsake wat “andersins” emeritaat mag noodsaak, byvoorbeeld motorongelukke, verlies van liggaamlike of geestesvermoëns, ensovoorts, wat enigsins aan siekte verwant is. Siekte of ouderdom van ’n predikant se eggenote of kinders mag sy emeritaat net so min as in die sekulêre wêreld regverdig. Waar die kerke binne sinodale verband die emeritaatsversorging behartig en predikante geen pensioenregte vestig nie, gebeur dit ongelukkig dat persone wat na regte uit die diens ontstaan moes word, emeritaat ontvang ter wille van die finansiële voordele daaraan verbonde.
Die Kerkorde bepaal eenvoudig dat die kerk wat die emeritus gedien het, hom en sy afhanklikes eervol in hul nooddruf moet versorg. Dit stel die essensiële band en kwaliteit van versorging sonder om die wyse hoe dit moet gebeur, voor te skrywe. Gevolglik het elke plaaslike kerk reg om ’n eie wyse van versorging daar te stel en is hulle regtens nie verplig om by ’n sinodale skema in te skakel nie (artt 11,13,30). Die kerk moet toesien dat die emeritus met sy afhanklikes (al het hulle nie oorvloed nie) aan niks tekort kom en gebrek ly nie. So alleen kan die versorging menswaardig en eervol wees.
Indien elke kerk alleen artikels 13 en 20 moet nakom mag ’n bepaalde kerk plotseling selfs meer as een emeritus met afhanklikes moet onderhou waardeur die voortgang van die evangeliediens en die kerk skade kan ly. Die GKSA het toe vroeg al ’n Fonds daargestel waaruit die kerke koöperatief aan artikel 13
|103|
uitvoering wou gee (GKSA 1882:107v). Daartoe het kerke en predikante aanvanklik bygedra. Later is die predikant met ’n beroep op artikel 13 vrygestel asof die artikel sy bydraes prinsipieel sou uitsluit. Die Fonds is deur ’n kommissie, trustees of deputate wat deur die nasionale sinode aangewys is, behartig. Daarvoor is (bv 1942) ’n uitvoerige reglement opgestel waarin voorsiening gemaak is dat onder andere uitkeringe volgens behoefte kon varieer, dat kerklike vergaderings behoeftes (“nooddruf”) sou bepaal en gelde sou uitkeer. Die praktyk het egter geen kerklike karakter verkry nie en op ’n meganiese karige pensioenversorging uit die Fonds neergekom.
Diegene wat nie tydens hulle diensjare baie spaarsaam geleef het nie, kon eintlik nie aftree nie. Emeriti, hulle weduwees en wese het gebrek gely. Die plaaslike kerke was net in teorie vir hulle verantwoordelik. In praktyk is alles van die EPPW en W-fonds verwag. Om sakeredes is groepsversekering afgewys. Die Sinode van 1961 verander gevolglik radikaal van koers met ’n beroep op artikel 13 wat die plaaslike kerk verantwoordelik stel asof die sinodale EPPW en W-fonds nie kragtens artikel 13 ontstaan en opgebou is nie. Met ’n dualistiese begrip van kerk (gemeente) en kerkverband (in kollegialistiese sin) beskou 1961 die EPPW en W-fonds as behorende tot ’n Sinode wat net “sustentasie” aan kerkrade gee. Op model van ’n pensioenfonds beveel die Sinode buite sy mandaat om aan dat kerke 6% van ’n predikant se traktement vir eventuele emeritaat reserveer (GKSA 1961:223-229; 1970:413-422).
Hierdie koersverandering het tot prinsipiële beswaarskrifte gelei (GKSA 1964:84-99). Die Sinode van 1967 skep weer ’n nuwe stelsel van direkte koöperatiewe verantwoordelikheid van die kerke. Die reeds opgehoopte Fonds word gesluit en help die lopende versorging bekostig (GKSA 1967:145,146). Die posisie van emeriti het onmiddellik verbeter, maar nog nie goed vergelyk met mense wat sekulêre pensioenfondse ontvang het nie. Gevolglik word die versorging “op meer professionele vlak” (en daarby ’n minder kerklike vlak, art 30) benader waarby “langtermyn aktuariële beplanning” in aanmerking geneem word (GKSA 1976:427v). Ondertussen was elke afsonderlike plaaslike kerk waarby die versorging regtens tuishoort (artt 11,13,30) nie in die verkleinde Sinode teenwoordig nie. Die gesentraliseerde sinodale beheer neem dus dit oor wat regtens by elke kerk tuishoort, sonder dat dié kerk direk geraadpleeg of langer direkte inspraak daarby het.
Sinodes worstel toenemend met verskillende gedagterigtings en praktyke wat met vorige sinodebesluite en kerkregtelike beginsels in stryd is (GKSA 1979:325-351). Die plaaslike kerke word nie daarin geken nie. Dit lei in 1982 tot ’n voorskriftelike sinodale “volledige versorging” (106) waarin die uitkering op die pensioenfonds van ’n senior lektor aan ’n universiteit geskoei word. Wanneer die nie-kerklike universiteit sy pensioen verhoog het, is die EPPW en W-uitkerings ook ipso facto verhoog. Ondertussen het senior lektore tot hulle pensioenfonds en predikante nie tot hulle EPPW en W-versorging bygedra nie. ’n Senior lektor het dus reg op sy pensioen, selfs wanneer hy bedank. ’n Predikant vestig geen regte ten opsigte van sy emeritaat nie.
Die sinodale voorskrif van 1982 het op sy beurt ’n stroom van besware by die Sinode van 1985 ontlok (85-122). Die Sinode was op die punt om te besluit om die aangeleentheid in sy geheel te laat bestudeer, toe die voorstel nie
|104|
toegelaat is nie. Die besware moes summier beoordeel word. Die Sinode het die beswaarskrifte uit die kerke oor wat basies hulle saak was, afgewys (artt 13,30).
Die situasie pas in ’n kollegialistiese opset. Die Sinode wat oor die besware moes oordeel, was in ’n sekere sin (so ver dit dieselfde Deputate betref) aangeklaagde en verdediger van die bedeling van 1982 oor ’n saak wat by die plaaslike kerke tuisgehoort het. Daarbenewens het predikante wat regstreekse finansiële belang by die EPPW en W het (anders as in ’n kerkraad) ’n oorweldigende keurstem in die Sinode uitgeoefen, terwyl die Kerkorde dit afwys (art 33 KO). Oor dié aangeleentheid behoort die Sinodes van 1982 en 1985 eers met die kerke te geraadpleeg het. Die Sinode van 1985 het egter wel die besluit (1982) dat die EPPW en W “volledige versorging” behels, herroep (Acta: 113). Die Sinode van 1988 word onder druk geplaas om ’n pensioenfonds in die lewe te roep, maar deins steeds vir hierdie sinvolle ontwikkeling terug (733). Tog is daar ’n gereglementeerde “Versorgingsfonds” soos ’n pensioenfonds ingerig (689-708) sonder dat dit aan predikante regte en ’n voorsorguitkering by emeritaat bied.
Samevattend blyk dat koöperatiewe versorging uiteindelik op ’n parapensioenfonds uitgeloop het. Dit lê nie op die weg van die kerke om deur middel van deputate of amptenare die ingewikkelde professionele bestuur oor ’n pensioenfonds te probeer verwesenlik nie (art 30). Tog kan ’n pensioenfonds waartoe predikante bydra ’n beter versorging as die huidige opset bied. Teologiese professore word reeds op dié wyse kragtens artikel 13 deur middel van ’n ooreenkoms met die PU vir CHO versorg. Predikante behoort of tydens hulle diens (art 11) self by beskikbare pensioenskemas met of sonder bydrae van die kerk in te skakel sodat ’n predikant volgens diensjare uitkering ontvang wanneer hy tot ’n ander staat van lewe oorgaan (art 12), uit sy diens ontslaan (art 11) of afgesit (art 79) word. Die wêreld beskou die GKSA vandag as liefdeloos wanneer ’n predikant sonder enige pensioengeld na jare diens ontslaan word. Sonder ’n behoorlike pensioenfonds is so ’n predikant “onbehoorlik” versorg. Realiteite verplig dat artikels 11 en 13 meer gelyktydig in ’n wettige pensioenskema (buite-kerklik) nagekom moet word en dat die huidige sosialistiese patroon wat selfs oor huisvesting handel (1988:734), gediskontinueer word.
Die wyse waarop die EPPW en W-versorging in die GKSA geskied het, is sito-sito na die kerke uit die Derde Wêreld oorgedra. So ’n skema kan daar nog moeiliker slaag. In plaas van die risiko om ’n pensioenfonds op te bou en kerklik te probeer bestuur, kan liewer by pensioenfondse van finansiële inrigtings met ingeboude lewensversekering aangesluit word om aan artikel 13 uitvoering te gee. ’n Kerkraad kan ’n bepaalde persentasie van ’n predikant se traktement maandeliks in so ’n polis belê wat aan die kerkraad gesedeer word sodat die kerkraad daaroor beheer uitoefen. Die kerkraad kan dit self aan die predikant uitkeer wanneer hy volgens artikels 11, 12 of 79 uit die diens ontslaan word. Tegelykertyd kan die kerkraad in sy beroepsbrief bepaal watter bydrae van die predikant verwag word om regte op die bykomende voorsiening te vestig.
|105|
Die Doleansie van 1886 in Nederland het meegehelp dat die Kerkorde as basis van ’n wettiese kerkreg beskou kon word. Die amp van predikant is aan ’n formele band met ’n plaaslike kerk gekoppel. Op sterkte daarvan kon toe geredeneer word dat iemand sy amp kan behou terwyl hy nie meer in die bediening van Woord staan nie, indien hy “na analogie van artikel 13 emeriteer”. Op dieselfde wyse is selfs geredeneer dat die professor wat tot predikante-opleiding geroep word, moet emeriteer om sy band met die plaaslike kerk wat hy gedien het, te behou (GKSA 1939:75v art 80).
Die GKSA het in 1964 en 1967 tereg orde op sake gestel en die gedagte van behoud van amp “na analogie van artikel 13” afgesny. Die besluite van 1939 en 1942 oor artikels 12-14 KO is herroep omdat die KO reël hoe iemand in bepaalde gevalle ordelik uit die diens tree en nie hoe hy sy amp kan behou wanneer hy nie meer in die diens staan nie. Professore word tot ’n eie diens onder sorg van die kerke in kerkverband beroep (Acta 1964:100; 1967:60-62; 1970:425-429; 1973:315-316).
Wie die Kerkorde as konstitusie van die “kerk” beskou wat ampte instel en bepaal, redeneer dat die predikant wat emeriteer “predikant bly van die kerk wat hy gedien het” al gaan hy ook waar. Ten opsigte van predikante ontslaan ’n dualistiese opvatting: Die emeritus verhuis as “lidmaat met attestasie” na ’n ander kerk, maar as geëmeriteerde “ampsdraer” bly hy verbonde aan die kerk wat hy gedien het. Eersgenoemde kerkraad handel met hom as “lidmaat” terwyl laasgenoemde met hom as “predikant” volgens artikels 13 of 79 KO moet handel (GKSA 1970:428-429; 1973:242v). Die anomalie van dubbele kerklike toesig is blykbaar in 1970 vir studie verwys en nie uitgevoer nie (1970:429 pt 5).
Wanneer van die heerskappy (koninkryk) van Christus deur middel van geroepe dienaars en die eenheid van die universele kerk uitgegaan word, behoort die emerituspredikant wat verhuis ook volledig onder bediening (ook tug) in die kerk waar hy woon, ontvang te word. Hierdie kerkraad kan waar nodig oorleg pleeg of hulp inroep van die kerke) wat hy as predikant gedien het.