|2|
Die titel van hierdie werk bevat vier begrippe. Gereformeerd verwys in die eerste plek na die Reformasie van die 16de eeu, veral soos Calvyn dit verwoord en die kerke in Nederland van 1571 tot 1619 dit uitgewerk het. Die begrip kerk beteken in die titel die volk van God wat een in Christus is (universele kerk) of die gelowiges (gemeente) wat op ’n bepaalde plek saamlewe. Die woord kerkreg verwys na geldende en bindende reëls wat god vir sy kerk gegee het. Daar is gevolglik ook ’n teologiese vakwetenskap kerkreg wat hierdie reëls uit die Skrif moet opdiep. Die begrip regering het te doen met kerkreg soos mense dit toepas en ander voorskrifte wat in die kerklike praktyk nodig mag wees (NGB 32; Calvyn Inst IV.10.xvii, xxvii-xxxii).
Die onderskeiding tussen kerkreg en kerkregering is noodsaaklik wanneer ons die koninkryk van God en nie die “kerk” als organisasie as ons vertrekpunt neem. Ons kan onderskei tussen die reg wat God ingestel en voorgeskryf het, byvoorbeeld die Tien Gebooie, die opdrag om oor die kerk toesig te hou (Hd 20: 28) ensovoorts, en die “reg” wat kerkregeerders of die gemeente voorskryf. Godgegewe reg is van ’n ander aard as menslike bepalings. Die goddelike reg (jus constituendum) kan selfs in die praktyk heeltemal verontagsaam word en verskil van heersende en interne verbondsreg (jus constitutum) (vgl NGB 30, 31, 32; Pienaar 1984:3).
Omdat hulle die wil van God of koningskap van Christus voorop gestel het, het Luther en Calvyn die Skrif as enigste reël en bindende voorskrif vir die geloof geneem (vgl NGB 7, 32). Daarin is die reg van die Koning vir sy volk gegee. Gereformeerde kerkreg moet begin met die Skrif as enigste reël vir die geloof (sola scriptura). Die kerk as vergadering van gelowige moet hierdie monargale reg eerbiedig. Tog beantwoord kerkregering in “gereformeerde” kerke nie vanself aan hierdie reg niet.
Christene verskil oor hierdie beginsel. In die eerste plek het die vroeë Christelike kerke en Calvyn gesê dat God sy wil of ordinansies vir die natuurlike en geestelike lewe gegee het (regimen naturalis en regimen spiritualis, Spoelstra 1982:233). In die kerk regeer God deur die Woord (Christus) en Gees (vgl bv Ex 20; en Mt 18: 15v; Hd 20: 28; 2 Tm 4: 1-5; Hb 1: 1v, 2: 1v; 1 Pt 1: 12; Calvyn Inst hfst 8-11). In die Skrif is alles voorgeskryf wat die mens vir sy verlossing en nuwe lewe deur die Gees in Christus nodig het (NGB 7, 31, 32).
Op voorbeeld van die Romeinse keiserlike ryk het die monargale biskop (pous) gedurende die Middeleeue opgekom. Daar is ’n dogma opgebou dat Christus die biskop van Rome as sy verteenwoordiger op aarde aangestel het en hom in sy amptelike optrede onfeilbaar deur die Heilige Gees lei. Hy kan die reg in die Bybel kanoniek en absoluut geldend aanvul. Die pouslike regering
|3|
is Christus se koninklike regering op aarde. Wie aan die pous ongehoorsaam is, is in werklikheid aan Christus en die Gees ongehoorsaam. Hierdie pouslike monargale kerkreg is in die Corpus juris Canonici vervat.
Luther het hom op die Skrif as monargale gesag vir wat reg is teen die pous beroep. Toe hy daaroor uit die kerk op 10 Desember 1520 geban is, het hy die ban en die corpus juris canonici in die openbaar verbrand. Hy stel daarmee Skrifgesag radikaal teenoor ampgsgesag. Volgens sy twee ryke leer regeer God sy volk (die universele kerk van gelowiges) regstreeks deur die Woord en Gees. Alle sigbare, tydelike regering oefen God egter deur die landsvors uit. Hy voorsien en versorg die sigbare kerk-instituut. Dié uitgangspunt sluit aan by die Germaanse feodale reg. Die vors versorg onder andere die godsdiens van sy onderdane in ruil vir hulle diens. Die regering van die sigbare kerkinstituut is dus van ’n ander orde as God se regering van die onsigbare kerk van gelowiges.
Op sterkte van hierdie Lutherse skeiding tussen die onsigbare kerk en die sigbare kerkinstituut het die verenigingsreg van die Aufklärung vanaf die 17de eeu toenemend die kerk beskou as ’n vrywillige vereniging vir godsdienstige behoeftes van sy lede. Mense assosieer en stig ’n kerk met ’n eie konstitusie. Selfs die Nederlandse gereformeerde teoloog, Abraham Kuyper, wat die kollegialisme skerp kritiseer het, het dogmaties onderskei tussen kerk as organisme (die gelowiges) en kerk as instituut of “vorm” (Kuyper sj:26v, 102, 155v, 182). Hierdie opvatting skei onbewus gelowiges en instituut (vgl. bv by “kollegialisme”). Die kerk als instituut word as ’n “ding”, ’n samelewingsverband wat mense inrig en waarvoor hulle die reg bepaal, beskou. Die lede van die vereniging bepaal die reg deur middel van die bestuur wat die konstitusie daartoe magtig.
’n Vyfde en laaste opvatting van die piëtisme is deur Rudolph Sohm (1892) verwoord. Op Lutherse model het hy die geestelike en botydelike karakter van die kerk as gemeenskap in Christus eensydig beklemtoon. Die verhouding met Christus sluit enige formele, dwingende regsisteem vir die kerk uit. Mense kan nie reg vir God se kerk ontwerp nie, omdat reg met liefde bots. Liefde sluit kerkreg en kerkregering uit. Die teenstelling wat die Griekse filosoof Plato tussen natuur en gees gemaak het, het so ook tot vandag toe in piëtistiese, sektariese en ekumeniese kringe die geestelik-vrye “kerk” sonder omlynde kerkreg teenoor die staat, politiek, kultuur en samelewing gestel.
Die gereformeerde kerkreg het op spoor van die Doleansie probeer om terug te keer na Bybelse kerkreg. Tog het hulle te veel die koningskap (koninkryk) van Christus met die kerk as instituut verplaas. ’n Gereformeerde kerkregkundige stel so byvoorbeeld tereg Christus as enigste Wetgewer, Regsvormer en Regshandhawer in sy kerk wat van “ampsdraers” gebruik maak. Op sterkte van kerk en ampsdraers definieer hy kerkreg dan as “die reëls wat uit die beginsels, gegee in die Woord van God, gevorm (is) deur ampsdraers, vir die gedrag in die gemeenskap van die gelowiges” (Van der Linde 1965:32). Als dit die geval sou wees, moet mens vra: Is Christus nog die “enigste” Wetgewer wanneer “ampsdraers” vir die gelowiges “reëls” vorm? As die reg “uit die beginsels” in die Skrif gevorm word, is die reg as sodanig dan nog monargaal in die Skrif gegee? Hoe verskil dit van Rome wanneer “ampsdraers” op grond van hulle aanstelling deur Christus reg mag vorm? Hoe kan ons nog prinsipieel
|4|
onderskei tussen die reg wat behoort te geld (jus divinum, jus constituendum) en reg wat kerkregeerders neerlê (jus permissum, jus constitutum)? Die kerkreg moet òf die koninkryk (Christus as wetgewer) òf die “kerk” as vertrekpunt neem om te bepaal wie die reg bepaal.
Christus is Here, Koning, Hoof van die gemeente (kerk), die volk van God (Mt 16: 18, Joh 18: 36-37; 1 Kor 15: 24-28; Ef 1: 22; 4: 5 ens; Van der Walt 1976; Coetzee 1965; NGB 27, 31; Heid Kat S. 12, 21). Kerkreg en kerkregering moet by hierdie punt begin. In ’n absolute monargie bepaal die Koning en Hy alleen die reg (NGB 7, 31). In ’n konstitusionele monargie sou Christus sy Goewerneur (pous), of die parlement (sinode) of die volk of gemeente (demokrasie) reg kon gegee het om aanvullende reg neer te lê.
Die Skrif noem duidelik Christus die enigste Koning, Wetgewer, Regvormer, Regeerder en Bestuurder in, oor en van sy kerk. Die werklikheid is so intiem dat dit met die hoof van ’n liggaam vergelyk word (Ef 5: 23, 29, 30). Die wese van die koninkryk as regering in sy kerk word met hierdie beeld gegee. Dit is ironies dat kerkregeringstelsels met die mond bely dat Christus die enigste Hoof van sy kerk is, terwyl in die praktyk òf biskoppe, kerkrade òf sinodes effektief as hoof van die kerk optree en as sodanig erken word.
In die Ou en Nuwe Testament gaan dit om God wat oor die heelal regeer (teokrasie) en in besonder oor sy uitverkore volk. In die Ou Testament is dit die volk Israel en in die Nuwe Testament roep God sy volk uit alle tale en nasies (Mt 28: 19; Joh 4: 23; Hd 1: 8). Hierdie volk is die kerk (kuriake, wat aan die Here behoort).
In die moderne tyd word die kerk sentraal geplaas en die teokrasie (koninkryk) verswyg. Die Here Jesus verwys in die evangelies meer as honderd maal na die koninkryk van God waarvoor Hy gekom het (Mk 1: 14; Lk 4: 43). Hy gebruik die woord gemeente of kerk (ekklesia, letterlik “uitgeroeptes”) net twee keer, naamlik in Mt 16: 18 en 18: 17. Die Nuwe Afrikaanse Vertaling vertaal om onverklaarbare rede ekklesia in een geval met kerk en in die ander geval met gemeente, waarskynlik omdat die kollegialisme die kerk as struktuur teenoor die koninkryk in die moderne teologie verabsoluteer het. Die teoloog Loisy het aan die begin van hierdie eeu gesê dat Christus vir die koninkryk van God gekom het, maar sy volgelinge het daarvan die kerk gemaak (Ridderbos 1950:291). Die moderne neiging maak die kerk as horisontale menslike organisasie heeltemal los van die koninkryk.
Die Bybel bedoel met koninkryk oorwegend die koningskap (regering) van God. Dit kan egter ook soms die mense (gebied) waaroor God Koning is of die vrugte of gevolge van God se regering beteken (Van der Walt 1962). Die koninkryk is dus niet ’n statiese struktuur niet. Die koninkryk wys op die dinamiese regering van God wat gehoorsaam of weerstaan word (Ridderbos 1950: 19, 41). Waar die Woord en Gees van God gehoorsaam word, het die
|5|
koninkryk gekom. Daar is God Koning. Die kerk is dus ’n vrug of gestalte van die gehoorsaamheid aan die koningskap van God (Heid Kat S 21, 48).
Gehoorsaamheid of dissipline is die sleutel waarmee Calvyn die koninkryk van God begryp (Milner 1970:189). Waar die Woord en Gees gehoorsaam word, word orde in die gebroke sondige wêreld herskep. Die kerk is daardie orde wat God skep waar menslike instrumente sy Woord en Gees bedien (Milner 1970:44, 47, 65, 83; Spoelstra 1982:239).
Die kerkregering is bedoel om God se orde op aarde te vestig en te bewaar (Heid Kat S 48). Kortom, kerkregering behoort onderwerping en gehoorsaamheid aan Christus as enigste Koning na te streef en bevorder. Dit beteken dat kerklike dienaars slegs op gehoorsaamheid aanspraak kan maak wanneer en in so ver hulle die Woord en Wet van hierdie Koning in hulle kerkregering bedien (NGB 7, 27, 31, 32). Die kerk as herstelde orde vertoon daarom duidelike kenmerke wat elke gemeente op elke plek moet vertoon om waarlik kerk van Christus te wees (NGB 28, 29; Calvyn Inst IV.1.x; 11).
Tereg skryf ’n bekende Nederlandse teoloog dat die leer oor die kerk in die teologie gruwelik verwaarloos is en dat die opvattings daaroor ’n mens in ’n doolhof laat beland. Gedurende die Middeleeue is Woord en sakrament uit die hand van ’n priester ontvang sonder om ’n leer oor die kerk te ontwikkel. Die sigbare priesterinstituut is as die “kerk” beskou (ubi papa ibi ecclesia). Vanaf die Reformasie (en ons moet veral na die Rasionalisme van die 18de eeu verwys) is allerlei opvattings oor die kerk stelselmatig ontwikkel (Runia 1984:41, 42).
Die eenvoudigste definisie van die kerk is in die Twaalf Artikels te vinde. Die kerk is ’n heilige, katolieke (algemene) vergadering of eenheid van gelowiges, saamgebind deur ’n ware geloof in Christus (Heid Kat S 21; NGB 27). Die Bybel noem hierdie een (universele) kerk of liggaam van Christus ekklesia (Mt 16: 18; Hd 9: 31; Ef 1: 22 ens). Die Bybel noem egter ook die vergadering of eenheid, naamlik gemeente van gelowiges, op ’n bepaalde plek ekklesia (Mt 18: 17; Hd 2: 47; 11: 22; 13: 3; 1 Kor 1: 2; 2 Kor 1: 1; Op 2: 1, 8, 12, 18 ens). Hieroor het wyle prof W J Snyman waardevolle eksegetiese navorsing gedoen (vgl Snyman 1977). Hy het aangetoon dat die Bybel nooit die woord ekklesia (kerk of gemeente) in die enkelvoud vir institusionele eenheid van ’n aantal gemeentes gebruik soos die woord kerk vandag vir ’n denominasie, sinodale eenheid, verenigde kerkorganisasie of “kerkgenootskap” gebruik word nie. Daar is teoloë wat dit onder andere op twyfelagtige eksegese van Hd 9: 31 wil beweer (Bavinck 1918:301; Kleynhans 1982:33v; Pont 1981:48, 188, 193, 221). Du Plooy het hierdie eksegese oortuigend weerlê (1982:111). Die woord “kerkverband” mag ook nie daarvoor gebruik word nie.
Waar die Bybel die sigbare eenheid tussen meer of al die gemeentes op die oog het, gebruik dit altyd die meervoud gemeentes, dit wil sê kerke (vgl 1 Kor 16: 1; 2 Kor 8: 19, 23; Gl 1: 1; Op 1: 20; 2: 7 ens). Die Bybel praat dus nie van die kerk as ’n objektiewe instituut of organisasie waarby iemand aansluit of “lidmaatskap” verkry nie. Jy kan slegs deur geloof lid van die kerk wees. Die Bybel praat gevolglik ook nie soos ons vandag van “lidmate” van die kerk
|6|
nie, maar van gelowiges (Hd 2: 44, 5: 12; 6: 7; 10: 45; 11: 1, 26; Rm 15: 27; 16: 14; 2 Kor 9: 1 ens) of volgelinge (dissipels) van die Here (Hd 9: 1).
Die Bybelse begrippe gemeente, volk van God, gelowiges, volgelinge of dissipels benadruk die geloofsverhouding tot Christus wat die Woord en Gees bewerkstellig terwyl die woord “lidmaat” of “lidmaatskap” meestal vandag die verhouding tot ‘’n bepaalde gemeente-organisasie of “kerkverband” aandui. ’n Mens kan dus sê dat die gangbare gebruik van die woord “kerk” grootliks verskil van hoe die Bybel die gemeente en kerk verstaan en andersyds aantoon hoe die begrip van kerk en gemeente grootliks gesekulariseer het. Die “kerk” word beskou soos ’n party wat mense gestig het, waarby jy vrywillig aansluit. Die mens word “lidmaat” van daardie kerk deur vrye keuse. Dit reken nie meer met God wat sy kerk verkies, roep en bewaar nie. So neem die kerk in ’n groot mate die plek van Christus in. Mense word vandag “lid” van ’n kerk soos die Bybel praat van mense wat deur geloof “lede” van Christus word (1 Kor 12: 12, 27; Ef 4: 4-7, 12 ens).
Die kerk is volgens die Bybel mense en nie ’n vaste instituut waarby jy aansluit soos wat jy in ’n bus klim nie. Die kerk as mense is dinamies, lewend en ’n organisme soos ’n liggaam wat gedurig verander, beweeg na Christus toe of van Hom afval, siek word, moeg raak. So het die vroeë Christelike kerke, Rome en die Reformasie die kerk oorwegend as organisme (volk) verstaan. Die volk was aan Christus onderdanig (Nuwe Testament), of aan die priesterinstituut gehoorsaam (Rome). Kerk is die volk wat God deur sy Woord en Gees geroep, verlos, met geloof begenadig en in die eenheid van ’n ware geloof beskerm en bewaar (Calvyn Inst IV.1).
By Rome ontwikkel reeds ’n statiese juridiese kerkbegrip rondom die amp waarin Bybelse kerkreg geleidelik met menslike institusionele reg vermeng. Die Roomse ensikliek Mystici corporis (1943) beskryf die kerk as ’n hiërargiese gemeenskap (societas hierarchica), dit wil sê as die Roomse priesterinstituut (Van der Merwe 1984:62-64; verwys na Weyland 1965). Wanneer die verenigingsreg in die 18de eeu opkom (vgl. Rousseau le Contrat Social), word die kerk al meer as ’n wetlik omlynde vaste instituut beskou wat teenoor of in verband met die “staat” staan.
Die Gereformeerde Belydenis gee drie kenmerke of norme waaraan ’n ware kerk beantwoord wanneer dit die universele kerk op daardie plek verteenwoordig (NGB 27-29). Hierdie kenmerke is verkeerdelik in die Nederlandse Afskeiding van 1834 op kerkgenootskap of “kerkverband” as ’n sinodale kerkgemeenskap toegepas. Die plaaslike kerk leef die Woord, sakramente en tug soos Christus dit gegee het uit — of sit dit met vindingrykheid opsy. Elke gereformeerde gemeente beweeg dinamies meer na Christus toe of van Hom af weg.
“Lidmaatskap” in die gemeente is nie sinoniem vir gelowig wees in Christus nie. In die sigbare kerk (gemeente) kom gelowiges en ongelowiges voor (Calvyn Inst IV.1.xiv). Juis daarom het die Here dienste ingestel (Hd 20: 28; 1 Kor 12: 28; Ef 4: 11v; 1 Tm 3: 5; 5: 17; Tt 1: 7) en moet versoening deur middel van tugoefening bedien word (vgl deel I en IV van die Kerkorde hierna).
Die botydelike goddelike herkoms van die kerk van Christus lei onder andere by Lutherse teoloë vandag daartoe dat die “kerk” radikaal teenoor die “staat” of natuurlike sosiale groeperinge gestel word en gesê word “die kerk is ’n protes
|7|
teen die sosiale groep … Die kerk is ’n gemeenskap van mense wat van die mag van hulle sosiale groep bevry is en transendeer dus alle sosiale groepe en volkere” (Nürnberger 1975:392). So word die “kerk” as alternatiewe gemeenskap vir natuurlike samelewingsverbande aangebied. Dié standpunt is verwant aan die Piëtisme wat die natuurlike lewensverbande aan die “geestelike” prysgee.
Die universele kerk soos God dit ken, transendeer wel die natuurlike verskeidenheid (Gl 3: 28; Ef 2: 14, 15, 20; 4: 4). Gelowige mag daarom nie kunsmatig en diskriminerend in “aparte” kringe gedwing word nie. Dit neem egter nie weg dat net soos geloof nie ’n man of vrou laat ophou om te wees wat hulle is nie, net so min hef geloof kulturele en ander natuurlike werklikhede op. Daar is nie net een universele kerkstruktuur, kerktaal of kultuur soos Rome probeer het nie. Die Gees wil dat elke mens die evangelie in sy eie taal hoor en die Here daarin aanbid (Hd 2: 7-11). Daarom verskyn die een universele kerk van Christus in baie gemeentes onder verskillende volke, tale en nasies. Elke gelowige deel in die kultuur en wêreld in sy totaliteit as mens (Rm 15: 27; 1 Kor 12: 5, 13). Christene tree op in hulle bepaalde sosiale standverskille (slawe en vrymanne), asook etniese verbande as Jode (Hd 22: 3; Rm 16: 7, 11), Masedoniërs (2 Kor 9: 2, 4) of stadskultuur van Korinthe ensovoorts. Die etniese verskeidenheid verplig nie ’n rigoristiese geskeidenheid of “apartheid” nie. Die gemeenskap van die gelowiges oor taal- en volksgrense verplig ook nie gemeentelike of strukturele eenheid nie.
Die moderne ekumeniese strewe om “een wêreldkerk” daar te stel berus op die valse idee dat die kerk of liggaam van Christus saamval met strukture wat mense vir kerkregering of demonstratiewe eenheid daarstel, terwyl die natuurlike werklikheid leer dat waar mense in verskeidenheid lewe, sal die een kerk van Christus ook in ’n verskeidenheid van kerke (gemeentes) en kerkvergaderings sigbaar word. Net so min as wat ’n man of vrou hulle geslag verloor wanneer hulle gelowig word (Gl 3: 28), net so min verloor die gelowige sy deel aan die familie, volk, stad of land waartoe hy behoort. So word die een volk van God sigbaar in baie gemeentes onder baie volke en tale van die wêreld (Mt 28: 19; Hd 1: 6, 8). Slegs so kan die gelowiges vir die wêreld intree, die wêreld dien en ten volle betrokke wees by hoe God koning wil wees in die wêreld (vgl RES 1980:63v, 221v).
Die koninkryk (heerskappy of regering) van God bepaal die aard van kerkeenheid. Die kerke wat na die Woord en Gees van God luister, is een, al leef hulle in verskillende lande en praat tale wat vir mekaar vreemd is. Gevolglik gebruik die Bybel begrippe soos liggaam, tempel, bruid, volk, saailand, gebou, gemeenskap, vir die universele kerk. Die liggaam van Christus, die tempel van God kan nooit verdeeld wees nie. Christus het per definisie nooit meer as een liggaam nie. Indien ons op aarde van ’n verdeelde kerk van Christus praat, neem ons strukture en nie die liggaam van Christus nie as ons vertrekpunt en identifiseer ons moontlik strukture vir kerkregering (soos Rome) meet kerke.
Die een kerk of liggaam van Christus word op aarde sigbaar waar gelowiges in baie gemeentes in die eenheid van ’n ware geloof saamkom en die Woord
|8|
van God in alles probeer gehoorsaam (NGB 28, 29; Hb 4: 14, homologia, dit wil sê dieselfde geloofsbelydenis). Die Gereformeerdes maak gevolglik sedert die 16de eeu besonders erns met die inhoud, handhawing en binding van die Belydenisskrifte. Calvyn sê daar moet eers eenstemmigheid as vrug van die Gees in geloofsake wees voordat daar gemeenskap en liefde, dit wil sê ’n gemeente of lewende kerk, kan wees (Inst IV.2.iv, v).
In die huidige tydsgewrig dink mense in terme van “ryke”, “imperiums”, volkebonde en internasionale groothede. Talle teoloë verstaan “eenheid” ook as iets op sigself, ’n strukturele norm. Die “kerk” kan vir hulle net “een” wees indien dit aan die norm van strukturele genootskaplike “eenheid” beantwoord. Hulle vra dan na die eenheid van die kerk. Hierin is eenheid die dominerende begrip waarby “kerk” slegs kwalifiserend in die genitief geplaas word.
Rutgers het in die Doleansie van die vorige eeu beklemtoon dat die gereformeerdes “eenheid” belewe wanneer dieselfde geloof bely word, al is strukturele eenheid in kerkregering (dws in dieselfde sinodes) nie moontlik nie, terwyl die liberalisme in die Nederl Herv Kerk aan strukturele eenheid vasgeklem het, al was daar nie eenheid in geloof nie (Rutgers 1882). Die tragiese geskiedenis van die Geref Ekumeniese Sinode (1946-1988) illustreer hoe vandag aan strukturele eenheid ten koste van Skrifgesag en geloofseenheid gekleef word.
Wanneer ons van God se een kerk en “ons baie kerke” praat (Heyns 1977), skei ons soos Luther onsigbare en sigbare kerk. In hierdie kader word Joh 17: 21 verklaar asof God daarmee sigbare “kerkeenheid” in strukture van kerkregering (kollegialisme) beveel het. Die opvallende is egter inteendeel dat sedert die kerk as eenheidstruktuur wat gemeente saambind, verstaan is, het juis die dwang uit die sentrale sinodegesag “kerkgenootskappe” by dosyne laat ontstaan. Die Skrif gebied primêr geloofsgemeenskap as eenheid in gees en waarheid en nie ’n sinodale of pouslike kerk nie (Joh 17: 17; 4: 24; Rm 10; 12: 1-6 ens). Die moderne eenheidstrewe verloor uit die oog dat een biskop of een sinode hoogstens eenheid in uiterlike kerkregering en allermins die eenheid wat die kerk in Christus is, kan daarstel.
Wanneer eenheid met organisasie of struktuur vereenselwig word, sekulariseer die kerkbegrip. In werklikheid is die moderne gesekulariseerde kerkbegrip staties en vas. Elke “kerk” is ’n “liggaam” wat wetlik vas deur sy konstitusie of kerkorde gevorm en omlyn is. Daarvolgens sou daar een Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika en byvoorbeeld nog twee ander Afrikaanse kerke in Suid-Afrika bestaan. Kerk is volgens hierdie beskouing in werklikheid net ’n idee, ’n begrip of ’n abstrakte voorstelling van die rede.
Uit die voorgaande blyk dus duidelik dat die regering (koninkryk) wat Jesus Christus uitoefen, kerkreg vir die volk van die Koning bepaal. In die teologie moet die vak Kerkreg hierdie reg wat die Koning in die Skrif gegee het, naspeur. Kuyper (1909:225) plaas Kerkreg as kerklike (ekklesiologiese) wetenskap onmiddellik na die bibliologiese vakke wat die Bybel deur middel van eksegese bestudeer. Eers wanneer dié kerkreg in praktyk toegepas word, kry ons met presbiteriale kerkregering (kubernetiek) in pastoraal te doen waar Christus deur
|9|
middel van die opsiener-ouderling die kerk regeer. Die vak pastoraal kan slegs van kerkregering geskei word indien die kerk as organisasie outeur van die kerkreg is en “pastoraal” die aktiwiteit van die pastoor aandui. Met die koninkryk as uitgangspunt is bediening van die koningskap van Christus (pastoraal) die grondvlak van kerkreg en kerkregering.
Kerkreg word in kerkregering nie volmaak toegepas nie. Gevolglik behoort kerkreg en kerkgeskiedenis nooit los van mekaar beoefen te word nie (Coertzen 1984:187). Slegs kerkgeskiedenis kan aantoon of die jus constituendum (kerkreg) in die jus constitutum (praktiese kerkregering) eerbiedig word.
Aan die begin van die tweede eeu het die druk van vervolging in elke kerk (gemeente) onder die ouderlinge en diakens ’n leier-biskop (Ignatius 115; Policarpus 120) na vore laat tree (Spoelstra 1969; Koole 1949:63). Vanaf 313 het die Roomse keiser die Christelike godsdiens begunstig. Kragtens Romeinse administratiewe reg moes sy monargale gesag oor die kerk van die ryk aanvaar word. Die keiser het op gesette tye die goewerneurs van provinsies saamgeroep. Op dieselfde wyse het hy in 325 die eerste sinode (konsilie) van biskoppe te Nicea byeengeroep om onder sy leiding oor leersake te beslis. Die finale gesag wat die keiser oor konsiliebesluite uitgeoefen het, het die biskop van rome gaandeweg vir homself opgeëis (Plöckl 1958:I,58). Verskillende faktore het die aanspraak van die Roomse biskop gedurende die Middeleeue begunstig sodat hy in die Weste as godsdienstige en selfs as politieke leier die plek van die keiser wat na Konstantinopel verhuis het, ingeneem het. So het hy die sigbare monargale hoof van die kerk en eweknie van die keiser in Wes-Europa geword. Die kerkregering van die vroeë Christelike kerke is dus gesekulariseer en op Romeinse staatsregtelike lees geskoei (Plöckl 1958:30, 123; Spoelstra 1977:47). Die Konsilie onder gesag van die biskop van Rome is beskou as die sigbare beeld van die ekumeniese kerk, terwyl “ekumenies” die Romeinse ryksgebied sowel as die universele kerk van Christus beteken het (Plöckl 1958:I,115-119).
Die Roomse gee hulle eie eksegese van Mt 16: 18. Christus sou Petrus as aardse hoof van sy volk aangestel en as sy verteenwoordiger in Rome geplaas het (Hodge 1879:69). Biskoppe volg Petrus op en word in hulle amp onfeilbaar deur die Heilige Gees gelei (Joh 20: 22, 23). Die Vatikaanse Konsilie van 1870 het die pous in sy amptelike uitsprake onfeilbaar verklaar (infallibilitas papae loquentis ex cathedra). As verteenwoordiger van Koning Christus dra die pous ook twee swaarde, ’n wêreldlike en ’n geestelike. In ’n Christelike ryk moet die pous bo die staat staan en slegs hy oor die geestelikes regspreek.
Gedurende die Middeleeue is die nagmaal op voorbeeld van die Ou Testament weer as offerande beskou. Die opsiener-amp is aan die sakrament verbind en het tot ’n priesteramp ontwikkel. Die kerk bestaan in hierdie hiërargie of rangorde van priesters. Hulle behoort tot ’n hoër orde (ecclesia docens) en dra vaderlike verantwoordelikheid vir die leke (ecclesia audiens) (Biesterveld, Kuyper 1905:ii, iv). Die invloed van hierdie kerkbegrip beheers vandag nog dikwels die media en openbare mening sodat een of ander “ampsdraer” namens die “kerk” moet praat of die “kerk” verteenwoordig.
Die Roomse opvatting oor gesag vloei voort uit die amp van die pous. Rome sê die volk het die Woord van die “kerk” (pous) ontvang. Gevolglik dra die kerklike tradisie (dws latere pouslike voorskrifte) dieselfde kanonieke gesag as
|10|
die Skrif. Die “kerk” (pous) behoort selfs oor skole, wetenskap, gesin, staat en elke lewensterrein namens Christus te regeer.
Die Roomse stelsel neem tereg in die kerkregering Christus as Hoof van die kerk as uitgangspunt (Smit 1985:16v). Rome beklemtoon die onverbreekbare band tussen Hom en die biskop-ouderling (Jonker 1965:5; Van der Walt 1976:16). Die monargale biskop verteenwoordig en vervang Christus in die kerkregering wat amptelik (ex cathedra) geskied. Calvyn bind daarteenoor meer as een biskop aan die plaaslike kerk en aan die bediening van die Woord van Christus (Inst IV.3.vii).
Die Tweede Vatikaanse Konsilie 1962-1965 het die Roomse kerkreg in die codex juris canonici hersien. Dit definieer die Roomse Kerk as ’n wêreldwye gemeenskap wat aan die “heilige herders” gehoorsaam is. Hierdie herders staan op hulle beurt onder die hoogste, volledige, onmiddellike en universele gesag van die pous (Coertzen: Die Kerkbode 14.3.84:7; vgl. Canon 204, 212, 331, 749, 753).
Dit is verkeerd om te sê dat Rome die “kerk” as vertrekpunt neem (vgl Kleynhans 1982:65). By Rome is die kerk koninkryk en nie ’n objektiewe struktuur waarby jy aansluit of waarvan jy lidmaat word soos by die kolledialisme nie. Die Roomse kerk strek so ver as wat die sakramente (veral die doop) onderdane vir die pous as sigbare hoof van die koninkryk van God maak. Rome kan derhalwe moeilik by een van die moderne ekumeniese bewegings inskakel wat nie die universele gesag van die pous erken nie.
’n Aantal konsilies het voor die kerkhervorming (vgl bv Pisa (1409), Constans (1414-18), Basel (1442-43)) vrugteloos probeer om hulle gesag oor die pous te vestig. Luther bots met die pous wanneer hy sy gesag teenoor Luther se beroep op die gesag van die Skrif laat geld. Luther neem Skrifgesag (sola scriptura) as sy vertrekpunt, maar bou tog nie ’n stelsel van kerkregering daaruit op nie. Hy konsentreer hoofsaaklik op die vryheid en versoening van die gelowige wat die Skrif gehoorsaam.
Luther sê met sy twee-ryke leer dat God geestelik, onsigbaar en direk met sy Woord en Gees oor sy gelowige volk (universele kerk) regeer. Hierdie regering (koninkryk) is van totaal ander orde as alle sigbare organisasie en regering waarvoor God die landsvors verantwoordelik gestel het (Smit 1985:36). Alle sigbare aardse regering val onder die vors (vgl Erastus 1524-1583). Kragtens die feodale stelsel is die vors kontraktueel verantwoordelik vir die godsdienstige versorging van sy onderdane in ruil vir hulle diens aan hom. Die landsvors het reg en plig in kerkregering (jus patronatus in sacra) binne ’n Christelike staat (corpus christianum) en moet die godsdiens van sy land bepaal en onderhou (cuius regio eius religio).
|11|
Uit die staanspoor van die Lutherse Reformasie is behoudende Anabaptiste deur die owerhede bloedig vervolg (Spoelstra 1975). Die Kompanjie stuur Jan van Riebeeck in 1652 om onder andere die gereformeerde godsdiens aan die Kaap te vestig en belet selfs die Lutherse godsdiens vir meer as ’n eeu.
Die vorste beskik oor ’n “noodreg” (Bavinck 1918:IV,205) waardeur hulle finale verantwoordelikheid vir die kerkregering dra. Hulle delegeer hulle taak na konsistories waar burgerlike regslui en kerklike ampsdraers die sigbare preek- en onderwysinstituut bestuur. Hierdie “kerk” is van totaal ander orde as die ware en onsigbare kerk van gelowiges waaroor God geestelik regeer. Die predikers (Pfarrers) staan onder gesag van toesighoudende superintendente of biskoppe. Omdat hulle basies “leraars” van die staat vir die volk is, kwalifiseer hulle vir hulle diens deur die graad van wetenskaplike opleiding wat hulle geniet het. Die amp is gesekulariseer soos enige andere betrekking of professie.
Die Lutherse stelsel is ook as die territoriale bekend. Dit gaan uit van lands- of staatskerke. Die kerk strek so ver die gesag van die betrokke staat reik. Tot vandag onderhou owerhede in party Duitssprekende lande predikante met staatsgeld. Die kerk is dus eintlik ’n nasionale massakerk, ’n volkskerk (Runia 1984:43).
Die Kerkhervorming val saam met die opbreek van die ou Heilige Romeinse Ryk in nasionale state wat in 1648 by Westfale beslag kry. So het Henry VIII met die Act of Supremacy van 1534 die Anglikaanse staatskerk daargestel toe die Kroon sy aartsbiskop benoem. Politici het die kerkhervorming ondersteun om hulle nasionale staat te bou en volgens Germaanse tradisie hulle gesag in die “Christelike” ryk laat geld. Selfs Calvinistiese owerhede in Nederland wou nie die Dordtse Kerkorde van 1619 goedkeur en nasionale sinodes toelaat niet.
Luther se kloof tussen sigbare en onsigbare kerk het in gereformeerde land onder druk van die Rasionalisme die idee laat posvat dat kerkregering of by die owerheid of by die “lidmate” van die vereniging berus. Koning Willem skep in 1816 in Nederland ’n totaal nuwe (kollegialistiese) struktuur op die filosofiese grondslag van staatsabsolutisme en volksoewereiniteit, want kerkinrigting word as ’n sigbare, godsdienstig-middelmatige en politieke saak beskou. So het die genootskaplike of kollegialistiese kerkbegrip posgevat wat met ’n konstitusie ’n “kerk” stig.
Ook die piëtisme aanvaar die breë Lutherse volkskerk en probeer ware gelowiges in organisasies binne die volkskerk (ecclesiola in ecclesia) verenig. Die Weslyaanse revivalisme het die besinning oor kerk en kerkregering verder verswak en die Anabaptiste versterk in hulle opvatting dat gelowiges hulle in ’n eredienstige gemeenskap (kerk) van die gewone lewe kan isoleer (Runia 1984:43-47).
Aan die positiewe kant het Luther die priesterskap van die gelowige met die Skrif in die hand teenoor die absolute amp van Rome herstel. Tog het dit weer maklik tot onordelike en leke-prediking en -sakramentsbediening gelei. Die balans tussen die basiese, mondige amp van gelowige en die geordende bedienaar van die gemeente het nuwe aandag gevra.
|12|
Die Engelse episkopaalse staatskerk het geleidelik die gereformeerde leer in die 16de eeu aanvaar. Tog het gereformeerde Engelse (puriteine) met die massale staats- of volkskerk genoeë geneem. Hulle beskou die kerk nie as onderdane van die Engelse koning nie maar as gelowiges wat in leer en lewe, in bekering, heiligmaking aan die Bybel en Christus gehoorsaam is. Hulle verwerp die staatskerk (caesaropapie) en verlang kerklike strukture wat die gemeentepatroon in die Bybel navolg en wil God se wette vir die Engelse sameleweing voorskryf (Runia 1984:45). Die politieke beweging onder Cromwell het in die 17de eeu ’n groot impak gehad.
Die kerkregtelike independentiste val uiteen in twee groepe. Robert Browne (1550-1636) stig in 1580 in reaksie teen die biskoplike gesag in die kerk ’n separatistiese gemeente en emigreer daarna met sy gemeente na die Nederlande. Elke gemeente is radikaal onafhanklik en moet selfs nie deur presbiters oorheers word nie. Afsonderlike gemeentes kon konfereer, maar neem geen Belydenisskrifte of bindende besluite aan nie. Die gemeente regeer met meerderheid van stemme en die kerkraad voer die opdragte uit. Browne se independentisme reageer teen klerikale oorheersing deur Luther se priesterskap van die gelowiges as vertrekpunt te neem. Tegelykertyd is spore van die Engelse idee van volksoewereiniteit te sien. Browne het aan die “independentisme” ’n baie slegte naam gegee omdat die “volk” hier die regering by Christus oorneem (Kaajan 1925:386).
Aan die ander kant stel Thomas Cartwright (1535-1603) die Skrif as hoogste en finale gesag teenoor die Engelse episkopalisme en tree so as een van die eerste gereformeerde kerkregtelike skrywers na vore (Bouwman 1928:45, 231, 236). Hy gaan uit van die gelowiges wat op ’n bepaalde plek in ’n geloofsverbond saamkom (“covenanters”) en ’n gemeente (kongregasie) vorm (Kuyper 1883:49) en wat die Skrif fundamentalisties aanvaar en gehoorsaam. Die Puriteine was nonkonformiste ten opsigte van die staatskerk en is daarom deur die owerheid vervolg. Hierdie “pilgrimfathers” het hulle independentisme en streng wettiese moraal na die VSA uitgedra.
Aan die begin van die 17de eeu beklemtoon Robert Parker die “gemeente” van die Nuwe Testament as kerkvorm en wys dat die gemeente nie ’n onderdeel van ’n institusionele geheel vorm nie. Die kerke is egter kragtens hulle eenheid in Christus tot Christelike gemeenskapsoefening geroepe. Een vorm van gemeenskap is periodieke sinodes. Sinodes het egter geen selfstandige of regstreekse gesag van Christus oor die kerke ontvang nie. Sinodes kom “occasional” saam sonder om “amptelike seggenskap” of jurisdiksie oor die kerke te verkry. Hulle bied noodsaaklike “advice” aan die kerke (Deddens 1984:46v).
Parker het met Voetius korrespondeer en sterk invloed uitgeoefen op die Dordtse Sinode van 1619. Gevolglik is die Dordtse Kerkorde van 1619 verwant aan die kongregasionalistiese kerkordes in die Cambridge Platform 1648 (VSA) en Savoy Declaration 1658 (Engeland) wat vir gereelde sinodes en vaste kombinasie van kerke voorsiening maak. Die kerkordes is egter nie na behore toegepas nie en geleidelik het reëlmatige “meetings” van kerke plek gemaak
|13|
vir “meetings” van predikante en neem die kerkregering teen 1833 ’n dominokratiese karakter aan (Deddens 1984:46-57).
Al neem die kongregasionalisme in Engeland ’n eie karakter teenoor die Nederlandse kerkregering aan, kom dieselfde gereformeerde kerkregtelike lyn by die Engelse Kongregationaliste en Engelse Baptiste na vore. Alhoewel hulle die Skrif wou gehoorsaam, is die swakheid van die independentisme hulle oordrewe individualisme (Biesterveld, Kuyper 1905:xiii). Daarby sluit hulle sterk aan by die Engelse idee van volksoewereiniteit en neem hulle die gemeente eerder as die koningskap van Christus as vertrekpunt.
Vanweë die geweldige invloed wat die kollegialistiese kerkbegrip in Suid-Afrika opgebou het, is “independentisme” in gereformeerde kringe as ’n groot spook voorgeteken. Wanneer dit in die kerkregering om die regering van Christus met die Skrif (koninkryk) gaan, skuil minder gevare in independentisme as in kollegialisme wat die “kerk” en “sinodegesag” verabsoluteer. Die GKSA is self vrug van reaksie teen blatante sinodale voorskriftelikheid van 1841 tot 1859.
Die historiese-Baptiste kerkgemeenskap erken die selfstandigheid van die plaaslike gemeente binne ’n Baptiste Unie van Suid-Afrika. Elke gemeente kan grootliks homself uitleef sonder sinodale inmenging. Belydenisse en praktyke mag verskil, maar in wese staan Baptiste behoudend en ortodoks by hulle belydenis van 1689 wat by die Drie Formuliere van Eenheid van die GSKA aansluit (Holdt, Van Rooyen 1982).
Die benaming “kollegialisme” is afgelei van die Romeinse regsbegrip collegia licita wat wys op ’n wettige vereniging wat die gemeenskap veroorloof (Kuyper 1883:51). Die kerk as organisasie of instituut vorm die vertrekpunt en ampte en gesag word van die kerkstruktuur afgelei. Die Rasionalisme en renaissance-humanisme het vanaf die 17de eeu die outonomie van die individu teenoor die absolute keiserlike en pouslike gesag gestel. Die menslike samelewing skep eie strukture vir gemeenskaplike belange deur vrywillige assosiasie of vereniging van outonome individue. Die individue kom onderling ooreen op watter basis hulle verenig. Elke individu regeer in teorie homself. Hy het nie meer pligte teenoor die koning en sy naaste nie, maar regte (Kleynhans 1982:84). Die “lidmate” delegeer by wyse van konstitusie hulle natuur-reg om hulleself te regeer na verteenwoordigers in die hoogste bestuur van die genootskap. Die stem van die meerderheid is die hoogste gesag (vox populi vox Dei est).
Hierdie beginsel van volksoewereiniteit staan lynreg teenoor die monargale karakter van die koninkryk van God. Omdat die volk die plek van die Koning neem, is dit “revolusionêr” van aard en wyk dit verder weg van die basiese beginsels van gereformeerde kerkregering as die independentisme (Kuyper 1883:51). Tog kan die kollegialisme hom opportunisties met feitlik enige stelsel, selfs die gereformeerde, identifiseer. Dit kan Rooms handel met die idee dat die lede hulle gesag aan ’n moderator opgedra het. Hulle kan Luthers voorkom en as kerk van die staat optree. Hulle kan gereformeerd poseer deur die reg van die “lidmaat” en “plaaslike kerk” te beklemtoon (vgl Kuyper 1883:52).
|14|
Die meeste regslui en Afrikaanse kerkmense huldig vandag die standpunt van die kollegialisme oor die kerk en kerkregering. Die Geref Kerken van Nederland het tot 1950 die Dordtse Kerkorde en Skriftuurlike kerkbegrip gehandhaaf en toe op voetspoor van M Bouwman (1937) die kerk as ’n gewone “gemeenskapskring waarin mense saamlewe en saam handelend optree” aanvaar (Nauta 1971:7). Die nuwe Kerkorde beskou die kerk as genootskap waar nie meer Christus die hoogte Wetgewer en die Skrif die hoogste gesag is nie, maar die sinode bepaal “die algemene wetgewing van die kerk” (Nauta 1971:9). Belydenis, Kerkorde en sinodebesluite lê op een lyn. Waar Rome die koningskap van Christus met die monargale biskop verplaas, doen die kollegialisme dit met die sinode.
Die kollegialisme het verskillende wortels. In die eerste plek het die ou Roomse konsilies voorgegee dat hulle die beeld van die kerk van Christus is, ’n aanspraak wat Calvyn verwerp het (Inst IV.8.x; 9.i-iii). Vir die kollegialisme verteenwoordig die sinode die “hele” kerk. Tweedens leef die Roomse idee dat Christus regeerders vir die kerk gegee heet om kerklike beleid op te stel en voor te skryf (vgl Inst IV.10.vi) feitlik net so by die kollegialisme. Daarom kan ’n “kerkleier” of amptenaar van ’n kerkstruktuur “namens die kerk” praat. Derdens het Luther se skeiding tussen die ware onsigbare kerk en die sigbare kerkorganisasie as bykomstige en tydelike saak, die basis gebied waarop kollegialisme kon ontwikkel (De Wet 1921:21v). Die idee van die “kerk” as “an organized body” (Hodge 1879:69) of kerk as instituut (Kuyper) oorheers die denke oor die kerk in die vorige eeu. Die “kerk” word met organisasie vereenselwig.
In die kollegialisme speel die basiese kerkwet en kerkreglemente ’n bepalende rol (vgl Smit 1985:53v ivm Reglement 1816; KO van De Mist 1804, Eerste Kaapse Sinode 1824, Kerkwet in ZAR 1858) en gaan dikwels hand aan hand met die idee van òf staatskerk òf volkskerk. Die kerk word nie meer basies as vrug van God se verkiesing en vergaderende werk van Woord en Gees gesien nie, maar as ’n stigting van ’n volk, ’n groep of van ’n staat, ’n produk van die mense (vgl Smit 1985:5). Die kollegialisme het dus veral uit die Rasionalisme van die 18de eeu op die beginsel van volksoewereiniteit opgekom (De Wet 1921:2, 6v, 120). Die begrip van ’n sentrale kerkgenootskap meet ’n vaste identiteit en regspersoonlikheid is per slot van rekening net ’n idee of abstrakte voorstelling van die rede.
Waar Rome die amp as vertrekpunt neem, gaan kollegialisme van die verabsoluteerde kerk uit. Die “kerk” as instituut bepaal in reglemente vir gemeentes die ampte, kerkrade en kerkvergaderings. Die gesag berus derhalwe ook by instansies aan wie die “lede” in reglement of kerkorde gesag toevertrou het. Die helfte plus een bind die hele kerk (Kuyper 1883:51; Spoelstra 1986:98v). Sinodale besluite moet gehoorsaam word totdat die sinode anders verorden het, al sou watter bedenkinge daarteen ingebring kon word.
Die amp is amp van die kerk (en nie van Christus nie). Die “ampsdraer” is feitlik amptenaar van die genootskap en kan sy “pos” in ’n gemeente of by ’n permanente sinodestruktuur beklee. So leen die kollegialisme hom vir predikanteheerskappy (dominokrasie) en kommissieregering (oligargie). Die predikant se teologiese opleiding plaas hom in ’n klas van sy eie in die “kerk” (klerikalisme).
|15|
Die mees opvallende kenmerk van die kollegialisme is dus dat alles om die kerk sentreer. Daar word gepraat van die “kerk se boodskap”, “kerk se lidmate”, “jeug van die kerk”, “ampte van die kerk” ensovoorts, waar ons van Christus sou wou praat. ’n Mens hoor van “die kerk se kategese”, “kerk se pastoraat”, “kerk se prediking” ensovoorts, waar ons “herder” of “predikant” in die plek van “kerk sou wou gelees het. Kortom, die “kerk” is vir die kollegialisme ’n bepaalde genootskaplike of sinodale organisasie, ’n selfstandige regspersoon.
’n Gemeente, kerkraad of klassis kan natuurlik ook kollegialisties as regspersoon op sigself verselfstandig en tot gewone samelewingsvorm, soos daar baie onder mense bestaan, gesekulariseer word. Wanneer independentisme die plaaslike kerk op grond van natuurreg verabsoluteer, is dit ook ’n vorm van kollegialisme (Smit 1985:74). Sekularisasie vind plaas wanneer die kerk, dit wil sê die volk, verabsoluteer word en die koninkryk of koningskap van Christus wat sy volk (kerk) vergader en onderhou (Heid Kat S 21; NGB 27) met die mond bely, maar in die kerkreg losgelaat word.
Omdat “kerk” in die kollegialisme per slot van rekening die “lidmate” en “ampsdraers” self verteenwoordig, verabsoluteer dit met “kerk” en “sinode” die mense self. ’n Mens hoor daarom ook dikwels van “ons kerk”, “my kerk”, “die man se kerk”, “ons lidmate”, iemand het na “ons” toe oorgekom of by “ons” aangesluit, “lidmaat geword” ensovoorts, ensovoorts. Die invloed van die kollegialisme is geweldig en druk sy stempel ook onder gereformeerdes af. Die meeste kerkgemeenskappe binne die ou Geref Ekumeniese Sinode huldig hierdie denominasionele of genootskaplike kerkbegrip sonder om dit met die kerkbegrip wat in die Skrif en Belydenis voorkom in verband te bring (vgl Spoelstra 1982a:13v; 1986a:4v; 1986:102v). Die wêreld soek in die naam van Christus na groter liggame waarby “kerke” (genootskappe) as “lede” moet aansluit om die “ekumene” uit te bou.
Dit is merkwaardig dat namate die kollegialisme sedert die 17de eeu opgekom heet en die kerk as statiese eenvormige struktuur beklemtoon, dit juis kerklike afskeidinge, skeurings en skismas by hope veroorsaak het. Gelowiges het in Wes-Europa tot in die 17de eeu hoofsaaklik net volgens Roomse, Lutherse of gereformeerde oortuigings in stede of lande kerklik groepeer. Die kollegialisme met sy statiese, absolute en sentrale kerkbegrip en dwingende gesag van die meerderheid, sluit die deure vir diegene wat verskil. Soms moes gelowiges om die vryheid van die koninkryk van God te geniet en Hom te dien volgens sy Woord teruggryp na die Reformasie van die 16de eeu. Soms het ander om ’n bepaalde oortuiging te handhaaf op dieselfde kollegialistiese model net ’n ander “genootskap” gestig. Slegs ten opsigte van die NGK is dit gemeentes en nogmaals gemeentes (Van der Watt 1977).
Die kerkraad van die Geref Kerk Reddersburg verklaar in Januarie 1860 hulle afskeiding van die Ned Geref Kerk in ’n skrywe na Nederland soos volg: “… die kerkregering was vir ons te wêrelds. Ons is verplig omdat die sinode besluit het, as dit maar ’n reglement was. Daar is minder of glad nie gevra nie: is dit volgens Gods Woord?” (Afgedruk by Van der Vyver, 1959:489 vertaald). Hier hoor ons die koninkryksvraag teenoor die kerkvraag van die kollegialisme.
|16|
“Gereformeerd” verwys na ’n geloofstandpunt wat aansluit by die kerkregtelike besinning van Calvyn (1509-1564) wat ons in sy Institusie, Kommentare en enkele traktate vind. Predikant wat in Genève geskool is, het daardie kerkreg en vorme van kerkregering veral in Frankryk en Nederland toegepas. Ongelukkig moes Calvyn grootliks kompromieë met die Raad van Genève aangaan toe ’n Kerkorde daar in 1541 opgestel is waarin Calvijn die onafhanklikheid van die kerkraad in tugoefening wou verseker. Ons glo nie dat die Geneefse Kerkorde Calvyn bevredig het nie (soos Pont 1981:21 beweer). Daarom het die Franse Kerkorde van 1559 en die Nederlandse van 1571 nie die Geneefse nagevolg nie.
Calvyn gaan basies van die Godsregering, die koninkryk en soewereiniteit van God uit. Hy stel die kerk daar om Hom te dien en eer (soli Deo gloria). God verkies, roep, verlos, vergader en behou die kerk vir sy doel in en deur sy Seun, Jesus Christus. Hy vergader en regeer die kerk deur die Woord en Gees (vgl Van der Merwe 1965:328v).
Die oorsprong, bestaan en wese van die kerk berus nie by mense nie, maar by God. Daardie een universele kerk van God sigbaar word op ’n bepaalde plek onder bepaalde mense in ’n bepaalde kerk wat die kenmerk vertoon dat dié kerk die wil van God soos dit in die Skrif gegee is, gehoorsaam. So bring Calvyn die onsigbare en sigbare, die universele en plaaslike kerk in onlosmaaklike verband (Inst IV.1.i-xii).
Hoewel Calvyn ’n uitnemende regsgeleerde was, definieer hy nie die kerk formeel-wetlik as ’n instituut nie. Kerk is vir Calvyn nie ’n collegia licita, ’n vereniging of genootskap in terme van Romeinse reg of die 18de eeuse rasionalisme nie, maar die kerk is “wordende gemeente” (Bavinck 1918:IV,311). B C Milner sê tereg: “According to Calvin we cannot think of the church as a legally defined institution … Rather the church must be defined dialectically as a union with Christ in, through and together with the means by which the Spirit brings us to Him”. Hy merk met skerp insig op dat “kerk” vir Calvyn identies met “orde” is, wat ontstaan sodra die Woord en Gees van God gehoorsaam word. “God has ordained both the preaching of the Word and the administration of the sacraments, and when coupled with the efficacious working of the Spirit they constitute the order which marks the church” (Milner 1970:123v). Daartoe moet die diens van die opsiener-ouderling meewerk.
Afgesien van wat God direk deur die Woord en Gees doen, waarop Luther ook gewys het, beklemtoon Calvyn dat God bepaalde mense tot besondere dienste geroep het en aan die gemeente gegee het (1 Kor 12: 28, Ef 4: 11, Hd 20: 28). Hierdie dienste of bedieninge van God gegee, is die institusionele aspek van die kerk. In die handhawing van die amp staan Calvyn nader aan Rome as aan die kollegialisme. Hy benadruk egter dat God die dienste in die gemeente gegee en gebind het (Inst IV.3.vii). Calvyn se Kerkorde van 1537 reken met met predikante as herders. Na sy verblyf in Straatsburg sluit hy by Bucer aan wat vanuit die priesterskap van die gelowiges lerende en regerende ouderlinge onderskei het (Van ’t Spijker 1970:361v). Die wesenlike kerkregering het God aan biskoppe of predikante saam met herder-ouderlinge opgedra. Hierdie
|17|
opsieners word in die Skrif “ouderlinge” (presbiters) genoem. Hulle bedien die tug individueel in wyke en vir ekskommunikasie kom die ouderlinge (presbiters) in ’n kerkraad saam (Pont 1981:29; Inst IV.11.i). Dit mag ook nodig wees om die leer in ’n konsilie of sinode vas te stel (Inst IV.8.viii-xii).
Die kerkvergadering of kerkraad is dus nie vertrekpunt vir die bestuur van die kerk soos by die kollegialisme nie. Dit tree eers as tweede vlak van regering na die individuele herderlike of pastorale bediening na vore. Tegelykertyd is die gewone herder-ouderling se diens nie dieselfde as dié van predikant (biskop) nie (Inst IV.3.vii, viii; Van Ginkel 1975:149v).
Die presbiteriale kerkreg van Calvyn kom hierna by byna elke artikel aan die orde. Gevolglik gaan ons nie hier verder daarop in nie. Presbiteriale kerkregering verwys na ouderlinge wat primêr individueel en sekondêr gesamentlik vir die gemeente sorg dra.
Daar is egter nie net een “gereformeerde” kerkorde of vorm van kerkregering nie (Hesselink 1983:17). Calvyn het die Engelse kerke nie oor hulle biskoplike stelsel veroordeel nie, mits hulle dieselfde hoofsake van geloof vasthou. Ter wille van die “eenheid” in geloofsake sou hy oor sewe seë wou reis, terwyl hy nooit organisatoriese eenheid in of met die oog op kerkregering bepleit of probeer verwesenlik het nie.
Terwyl Calvyn met ’n biskoplike sisteem voorwaardelik verlief kon neem (Hesselink 1983:19), het die Skotte dit weer radikaal afgewys. Die Skotse parlement en politieke stelsel wat die reformasie deurvoer, beïnvloed die Skotte om hulle “assemblies” of kerkvergaderings deel van die Westminster Confession te maak (artt 31, 32). Die Skotse Book of Discipline (1560) bring nie die plaaslike kerk pertinent na vore nie (Pont 1984: 128). Die klassis of “presbytery” behartig die eintlike kerkregering, terwyl die kerkraad net plaaslik optree, sodat selfs van “presbiteriaanse” kerk gepraat word. Die presbiterianisme wat saam met die demokrasie ontwikkel, moes natuurlik in die kollegialisme opgaan en het vanaf die eerste Sinode in 1824 sy stempel in Suid-Afrika gedruk. Die Herderlike Brief van die Ring van Graaff Reinet 1841 twis daarom met mense wat nie die predikante van die Ring blindelings wou volg nie.
Selfs die inleiding in die Kerkorde van die GKSA neem as basiese kenmerk van die presbiteriale kerkregering nie die presbiter nie, maar die plaaslike kerk en kerkraad (1979:12). Devaluering van die presbiter sal veroorsaak dat die ouderling plaaslik en op kerkvergaderings nie meer effektief in presbiteriale kerkregering na vore kan tree nie, soos tot ongeveer 1940 in die GKSA wel die geval was.
Tans word in Ned Geref- en Ned Herv-kringe gepraat van ’n prebiteriaal-sinodale kerkregering (Kleynhans 1982:81; 1985:23; Pont 1981:171). Dit reken met presbiters wat in die kerkraad plaaslik dien en met ’n permanente sinode waar oor die “kerk” as eenheid van gemeentes regeer (Spoelstra, 1989). Die Gereformeerde Belydenis (NGB 30, 31, 32) ken nie hierdie newesteling nie. Die praktyk in die GKSA neig egter steeds meer van presbiteriale na sinodale kerkregering namate die gemeente nie meer eenvoudig en organies volgens die Bybel lewe nie, maar kerk-wees van sinodale voorskrifte en aksies verwag.
|18|
Rome het die presbiteriale kerkregering vervorm deur van die presbiter ’n priester te maak en aan ’n monargale biskop te onderwerp. Die kollegialisme het revolusionêr die kerk verabsoluteer en Christus as Hoof van die kerk met die sinode verplaas. Die kerkraad word die plaaslike bestuur waarin die Skriftuurlike ampsdifferensiasie tussen diakens en presbiters (vgl Hd 6 en 20: 28) verdwyn sodat hulle gesamentlik “ampsdraers” (Bouwman 1937:85v), “lede van die kerkraad” (Pont 1981:49) of “sinodelede” (Nauta 1971) genoem word.
Die presbiter vervaag ook wanneer gesê word dat die gemeente deur die kerkraad in naam van Christus bestuur word (KO GKSA 1916, inleiding). Dit klink selfs na die Roomse opvatting waar die biskop namens Christus sou regeer. Tereg wys teoloë op die gevaar van institusionele selfbelang wat “survival orientated” en nie “ministry orientated” is nie. Dit het die kerklike instituut as doelpunt, terwyl elke vertakking van die kerkvolk ter wille van hulle eie behoeftes bedien moet word (Nel 1982:43).
Die presbiter is as herder vir die gemeente gegee (Ef 4: 11v; Hd 20: 28). Hy moet dien omdat gereformeerd-wees in die verhouding van die gelowiges tot Christus en nie in hulle verhouding tot ’n abstrakte kerk, soos byvoorbeeld die Gereformeerde Kerk in SA (enkelvoud) vergestalt moet word nie. Die aksent op die “kerk as instituut” maak die belange van die “algemene kerk” (Kleyn 1888) dikwels vandag belangriker as die vraag na die gelowig-wees van die gemeente.
Gereformeerde of presbiteriale kerkregering verloor sy sin of gerigtheid wanneer die onder die naam “kerkverband” gemeentes in ’n groter “kerk” wil oplos (vgl GKSA 1982:361-363; Du Plooy 1982:406v). Tereg is opgemerk dat die moderne teologie die natuurlike en organiese verband wat in die Skrif tussen Christus en die kerk gegee is, verwaarloos het (Pont 1983:104). Dit kom daarop neer dat die dominerende kerkbegrip wat vanaf die 17de eeu opgekom het die heerlike waarde van die koninkryk van die hemele hier en nou verduister het.