§ 7.
Bronnen voor het Nederlandsche Hervormde Kerkregt.

Het doel dezer Handleiding leidt ons uitsluitend tot het Kerkregt der Hervormden in Nederland. Wij bepalen ons daarom in de opgave der bronnen alleen bij dezen:

I. Gelijk de Heilige Schrift aan het hoofd staat van al de bronnen van stellig Kerkregt, en het natuurlijk Kerkregt daaraan bij elk Genootschap moet worden getoetst, zoo blijft dezelve ook de toetssteen voor elke regtsbepaling onzer Kerk, die op geen anderen grondslag kan rusten dan dien der H. Schrift. De vorm toch van

|18|

het geestelijke rijk, door Christus gesticht, moet geheel in overeenstemmingzijn met deszelfs aard en wezen.

Dat gevoelden onze Vaderen, toen zij bij de vestiging en inrigting der Hervormde Kerk, zich steeds op de leer van Jezus en de Apostolische uitspraken beriepen (1), en zulks ligt niet minder opgesloten in het gronddenkbeeld der Hervormde Kerk, om het Genootschap en de Gemeenten in te rigten naar het voorbeeld der Apostolische tijden.

Met deze hoofdbron stemden dan de bronnen van ons stellig Kerkregt, naar derzelver meening, overeen.

 

De oudere bronnen van het vroegere Hervormde Kerkregt en der kerkelijke wetgeving verschillen echter grootendeels van de nieuwere of hedendaagsche. Wij behooren dezelve ook hier aan te duiden, daar verschillende bepalingen van onze nieuwere kerkelijke wetgeving uit de oudere ontleend zijn.

II. Tot de oudere bronnen behooren:
1. De Symbolische (2) en Liturgische schriften (3) der Hervormde Kerk.

(1) Men ziet hiervan voorbeelden in de Kerkeordeningen, — in de twisten daarover gevoerd, en in de bewijzen, voor ieders gevoelen meestal uit de H. Schrift aangevoerd. Zij gingen uit van het denkbeeld, om de Apostolische Kerk te doen herleven. Zie over den Bijbel in dit opzigt Broes, Kerk en Staat, IV. 2. 685 en verv.
(2) Tot de Symbolische Boeken en Formulieren van Eenigheid der Hervormde Kerk behooren: 1) de Nederlandsche Geloofsbelijdenis; 2) de Heidelbergsche Catechismus en 3) de Leerregelen der Synode van Dord. De beide eerste komen gewoonlijk voor achter de Nederd. Uitgaven der Statenoverzetting, de laatste, gelijk elders, zoo ook in de Handel. der Synode van Dord.
(3) Tot de Liturgische Schriften brengt men de: Liturgie der ➝

|19|

2. De Kerkeordeningen, in de verschillende Provinciën ingevoerd of opgesteld, als tot grondwet der

➝ Hervormde Kerken in Nederland, of Formulieren bij dezelve in den uiterlijken dienst gebruikelijk. Als: (behalve het Kort Begrip der Christelijke Religie) 1. Christelijke Gebeden, die in de Vergadering der Geloovigen en elders gebruikt worden. — Gebed des Zondags voor de Predikatie. — Voor allen nood der Christenheid; des Zondags na de Predikatie. — Voor en na de Leere des Catechismus. — Gebeden voor en na de Predikatie in de Week. — Het morgengebed. — Het avondgebed. — Gebeden voor en na de handelingen des Kerkenraads. — Gebed voor de Vergad. der Diakenen. — Gebeden voor en na den eten. — Gebed voor de Kranken en aangevochte menschen.
2. Formulieren van Kerkplegtigheden. Hiertoe behooren: het Formulier om den H. Doop te bedienen aan Kinderen en voor bejaarde Personen. — Formulier om het H. Nachtmaal te houden. — Formulier des Bans of der Afsnijding der Gemeente. — Formulier van Wederopneming des Afgesnedenen in de Gemeente van Christus. — Formulier om de Dienaren des Goddelijken Woords te bevestigen. — Formulier van Bevestiging der Ouderlingen en Diakenen. — Formulier om den Huwelijken Staat voor Christus Gemeente te bevestigen.
3. De Ziekentroost, hetwelk is eene Onderwijzing in den gelove, en den weg der zaligheid, om gewillig te sterven; — alsmede troostrijke spreuken der H. Schrift, om in doods nooden te bidden; — en sommige spreuken, den Kranken dienende in hun uiterste. — Deze behoort niet tot de Liturgie, maar is meestal als een Aanhangsel of Stichtelijk Schrift daarbij gevoegd, even als de:
4. Geloofsbelijdenissen. Onder dezelve zijn opgenomen: Belijdenis des Geloofs, gestelt in ’t Concilie van Nicéa in 325. — Geloofsforme en bekentenis des H. Athanasius, Bisschop van Alexandrië, 333. (Pseudo-Athanasius). — Men vindt alle deze Schriften achter de Nederduitsche Statenoverzetting des Bijbels. — Zie over de Symbolische en Liturgische Schriften: Ens, Hist. Berigt der publieke Schriften, rakende de leer en dienst der Nederduitsche ➝

|20|

kerkelijke wetgeving in elke Provincie; alsmede de ontworpen nationale Kerkeordeningen (1).
3. De Synodale en Klassikale Resolutiën. Deze waren bevat in de Synodale en Klassikale Acten, en soms in de Verzamelingen opgenomen (2).
4. De Landsplakaten en de Staatsresolutiën — bij de Staten-Generaal, — de Staten der Provinciën en derzelver Gedeputeerden, nevens de Stadhouders in sommige Gewesten, alsmede de besluiten bij de

➝ Kerken van de Vereenigde Nederl., Amst. 1746, 4º. — J. le Long, Hist. Verhaal der Ned. Geref. Kerken onder ’t kruis en derzelver leer- en dienstboeken. Amst. 1751, 4º. — Ypey en Dermout, Gesch. der Herv. Kerk. I. 447 volg. en 521 verv.
(1) Men vindt de Kerkeordeningen (waarover later) bij onze Geschiedschrijvers medegedeeld; doch er bestaat daarenboven eene gedeeltelijke Verzameling derzelve: Verzameling van de Kerckenordeningen der Ghereformeerde Nederlandtschen Kercken, in de vier nationalen Synoden ghemaeckt ende ghearresteert. Delft 1612. Alsmede in het Kerkel. Plakaatboek en Kerkel. Handboekje en Synodale Handb. vooral van Vriesland en andere, zoo straks aan te halen schriften.
(2) Van deze Synodale en Klassikale Resolutiën en Acten zijn vele Verzamelingen in Handschrift aanwezig; b.v. Repertorium der Classis van Noord- en Zuid-Holland; alsmede een Kort Summier van alle de Synodale Wetten in de Vereenigde Nederlanden, 1580-1792, en andere. Weinigen echter zijn gedrukt; onder deze: J. Smetius, Synodale Ordonnantien en Resolutien tot rust, dienst en gerief der Kerken onder de Chr. Synode van ’t Hertogdom Gelre en Graafschap Zutphen gehoorende, na ordre van Hoogh-gemelde Christelyke Synode uytgegeven. Nijmw. 1699. 4º. en Nijmw. 1736.
Compendium der Kerkel. Wetten van Vriesland, geextraheert uit Lands en Synodale Resolutien, alsmede de Kerkeordeningen der Geref. Ned. Kerken in de Nederl. Synoden gemaakt; benevens ➝

|21|

Stedelijke Magistraten, op het stuk van den Godsdienst genomen.

Verzamelingen derzelven worden aangetroffen in:
1. het Kerkelijk Plakaatboek (1);
2. het Kerkelijk Handboekje (2);

➝ die door de Provincien van Gelderland, Holland, Zeeland en Utrecht aangenomen. 2e. druk. Leeuw. 1771. (door Dº. G. Nauta, Canonicus van Vriesland).
Wetboek en Kerkeorden, alsmede manier van Procederen voor Kerkenraden, Klassen en Synoden voor de Hervormde Kerk in Vriesland; uitgegeven door de Deputaten der Synode. Fran. 1806. 8º.
Plakaten, Resolutien en Gebruiken, uitgegeven, genomen en geoefend door den Staat, Nationale en Particuliere Noord-Holl. Synoden en Classis van Edam; bijeengebragt ten dienste der Classis van Edam, door E. Ens in 1754, en nagezien in 1800. Edam 1801.
C. de Kruyff, Utrechts Synodaal Handboekje, of hoofdzakelijke inhoud der Synodalien van de Synodus van Utrecht, van 1612-1801, waar achter gevoegd is Manier van Procederen in het Kerkelijke. Utr. 1803. 8º.
(1) N. Wilters, Kerkelijk Plakaatboek, behelzende de Plakaten, Ordonnantien en Resolutiën over de Kerkelijke Zaken. ’s Grav. 1722. Het tweede deel is verv. door Mr. Paulus Scheltus. ’s Grav. 1735. Het derde deel, behelzende een Aenhangsel op het 1e. en 2e. deel, werd verzameld door J.W. te Water, W. de Koning, P.H. Hugenholtz en A. Rutgers, en uitgegeven ’s Grav. 1792; even als ’t 4e. en 5e. deel, ’s Grav. 1792 en 1807, bevattende de kerkelijke stukken van 1735-1795 en eenige van latere jaren, waarbij Algemeene Bladwijzers gevoegd zijn. — Zie ook Zurck, Codex Batavus, waarin het algemeen kerk-, publiek- en burgerlijk Regt van Holland en Zeeland en de Generaliteit is beschreven. Delft 1727. 4º.
(2) Kerkelijk Handboekje, zijnde een kort uittreksel van de voornaamste Acten der Nationale en Provintiale Synoden, betrekkelijk op de zuiverheid der leer, rust der Kerk; alsmede de Postacta der Synode van Dord. 1618. 4e. Uitgave. Rott. 1764. 8º.

|22|

3. De Synodale en Klassikale Handboekjes, welke men van de meeste Klassen vroeger heeft uitgegeven, en waarin de bepalingen vor de Leden dier Klassen staan uitgedrukt (1).
4. Meer verstrooid vindt men vele bepalingen en kerkverordeningen in de Provinciale en Stedelijke Charter- en Plakaatboeken van Bondam, van Mieris, Van de Water en anderen.

Het ontbreekt evenmin aan Hulpmiddelen voor de kennis derzelve, welke men aantreft bij onze Geschiedschrijvers, vooral Bor, Aitzema, van Meeteren en lateren; — bij onze kerkelijke Geschiedschrijvers, of die aanverwante onderwerpen behandelen, als Trigland, Leydecker, Brand, Pestel, Ypey, Dermout, Broes en in andere historische werken (2); — en niet minder in de menigvuldige historische Traktaatjes en Twistschriften, vooral over de Kerk.

(1) Deze Klassikale Handboekjes plegen vroeger in alle de Klassen gedrukt te worden. Er bestaan ook eenige Synodal Handboekjes, boven aangehaald.
(2) Brand, Geschied. der Reformatie, in en om de Nederlanden; Leydecker, Trigland, enz. — Pestel, Commentarii de Republica Batava; ed. nov. Lugd. 1795, II Vol. 3 tom. — Ypey en Dermout, Geschied. der Nederlandsche Hervormde Kerk, Breda 1819-1827. IV Deelen. — Broes, Kerk en Staat, vooral D. IV. De Kerk en Staat in de Nederl. en Noord-Amerika, II St. Amst. 1832.

Royaards, H.J. (1834)