In zake de politieke approbatie van de Dordtsche Kerkenordening hebben de Staten van Holland, reeds in Juni en Juli 1619, de volgende resolutiën genomen (alle hier overgenomen uit G. Brandt, Hist. der Reformatie, Dl. III, blzz. 749-752):
Den 19 Junii 1619.
Van gelijken in deliberatie gestelt sijnde het tweede lidt van ’t selve vierde punt van de beschrijving, sprekende van arresteren van de kerkelijke Ordonnantie sulks de selve gecorrigeert bij forme van concept aen de Heeren Edelen en steden respective mede is geweest overgesonden. Ende soo der Heeren Edelen als der Gedeputeerden van de steden consideratien daer over gehoort, hoewel eenige van de Leden verstonden, best te wesen, en ook gelast waeren die aen te nemen, soo de selve leidt, is nochtans, onaengesien het goedtvinden van d’andre Leden, en om in dese saeke, sijnde van soo groote consideratien, te gaen met goede correspondentie, verstaen, dat eenige uit dese vergaderinge souden worden gedeputeert, om ’t ingestelde naerder te examineren, op de gemoveerde consideratien van de Heeren Edelen, en Gedeputeerden van de steden te letten en sulks te stellen, als sij souden verstaen te behooren, ende alsoo aen de vergaderinge te rapporteren. Daer toe gecommitteert sijn, uit de Heeren Edelen, de Heeren van Benthuisen en Somersdijk, en van de steden Dordrecht, Haerlem, Leyden, Amsterdam, Rotterdam, Alkmaer, Hoorn, mitsgaders de geenen van d’andre steden, die daer bij sullen begeerën te wesen, en datse t’haerer onderrichting en kennisse daer bij souden mogen roepen den gewesen President Bogerman.
|91|
Den 21 Junii 1619.
„Andermael in deliberatie geleidt sijnde, het tweede lidt van ’t vierde punt van beschrijving, aengaende het aennemen van de Kerkelijke Ordonnantie, en tot dien einde gehoort sijnde ’t rapport van de Heeren uit de Edelen en steden, die daer over gebesoigneert hadden, en verstaen, datse den Preses van de Synode Nationael, geweest D. Bogermannus, op verscheide punten, die bij de Leden deser Vergadering in consideratie genomen waeren, hadden gehoort, die heur sulken goeden contentement van ’t suiver en oprecht verstandt van de Synode hadt gegeven, en naementlijk van ’t woordt, met communicatie van de Overigheit, in ’t stuk van ’t beroepen van de Kerkendienaeren, en hoe verre d’intentie daer van strekte, datse daer over hadden genomen alle genoegen; alleen dat van de selve sijne verklaering alhier, en in de Acte van aenneming ofte arreste boven bij de Generaliteit notitie diende gehouden, te weten, dat de meining daer van was, met voorweten, kennisse, en goedtvinden selfs van de Magistraeten de beroepinge te doen, sij daer mede de vordre scrupule dien aengaende hadden laeten vaeren, blijvende over sulks maer eenige woorden noch nae, die maer en dienden tot verbetering en verklaering van den sin. Is nae deliberatie bij de Heeren Edelen, en ’t meerendeel van de steden verstaen, dat niet alleen hoognoodig, maer bijsonder dienstelij ken is, dat d’aenneminge van de kerkenordre moge worden gedaen, met vertrouwen, dat d’advysen gehoort, de discrepanten soo weinig sijn, dat men d’aenneminge wel sou mogen doen; mits in de Generaliteit gearbeidt werde de openstaende verbeteringe daer te mogen worden goedtgevonden, soo ’t selve sonder retardement of prejudicie van de geheele saek mogte geschieden; anders en aleer men retardement of prejuditie in ’t aennemen of voortgaen van de saeke daer bij veroorsaeken soude, dat men eerder de ordre sal mogen aennemen, soo die leidt. Doch alsoo de Gedeputeerden van de steden Leyden, Amsterdam, Rotterdam, Briele, en Hoorn niet gelast waeren, dan op rapport, is ’t eindelijke besluit tot op Dingsdagh naestkomende uitgestelt, tegens wanneer alle Leden versocht worden op desen volkomen gelast te komen, ten einde ’t werk ten principale niet te retarderen.
Den 28 Junii 1619.
In deliberatie wederom gebraght sijnde het stuk van de kerkelijke ordre, uit het tweede deel van ’t vierde punt van de beschrijvingen, is daer op verstaen, dat men in de Generaliteit bij gevoegelijke wegen sal aenhouden, dat het geene bij de respective Leden hier gemoveert is, naementlijk mede in ’t vierde Artijkel moge klaer gestelt worden, soo ’t selve gevoegelijk aldaer kan worden bekomen, sonder nochtans daer over te komen in contestatie met de Provinciën, maer eer in contestatie te komen de selve te mogen helpen arresteren, soo die leidt, om niet te geven retardement, mits daerna sal worden aengehouden en te weegh gebragt, daer op te verkrijgen behoorlijke verklaeringe tot contentement van de respective Leden.
|92|
Den 2 Julii 1619.
Nochmaels gedelibereert sijnde op het tweede deel uit het vierde punt van de beschrijving, aengaende het aennemen van de kerkelijke ordre, en de approbatie van wegen alle Provinciën daer van te doen, is nae verscheide deliberatien, omvraegen en dispuiten, communicatiewijse daer over gevallen, eindelijken omme met eenpaerigheit en overeenstemminge van alle de Leden alhier, en boven bij de Provinciën, tot het arresteren, approberen en aggreëren van de selve te geraeken, gelijk sulks ten allerhooghsten voor den staet van den Lande en van de kerk noodig sij, verstaen, dat men sal letten, of niet noodig bevonden wordt in de aggreatie daer van bij Acte te maeken aen de Heeren Staeten Generael te reserveren d’interpretatie van alle duisterheden, en omme deselve sulks te mogen verklaeren, als tot der Landen dienst en ruste van de kerk verstaen sal worden te behooren, ende sulks goedtgevonden wordende, gelijk men verstaet alhier te behooren, de acte van aggreatie daer mede sal worden geclauseleert, en op dien voet de kerkelijke ordre, soo die leidt, gehouden worden voor gearresteert, soo de selve gehouden wordt bij desen.
Hoe de slotsom van deze Resolutiën van Juni en Juli 1619, bepaaldelijk het slot der laatste Resolutie, algemeen werd opgevat, blijkt b. v. uit het bericht in den brief van den Engelschen gezant Dudley Carleton aan de Engelsche Regeering, d.d. 26 Juni/6 Juli 1619 (Lettres, Mémoires et Negociations du Chevalier Carleton, Tome III, pag. 103):
„En attendant les ordonnances Ecclésiastiques dressées par les Députés Provinciaux après Ie départ des exteri du Synode, ont été aprouvees et ratifiées par lés Etats d’Hollande; mais elles rencontrent quelque difficulté dans les autres Provinces.”
En evenzoo uit de „Acta des Suijdthollandtschen Sijnodi, gehouden binnen de stadt Leijden,” 23 Juli-17 Augustus 1619, waarvan art. 89 aldus luidt:
„Op het XIIe Gravamen: Datter een gheautoriseerde (I) Kerckenordeninghe moghe vercreghen werden, om ten minsten inden Kercken van Hollandt ende West-Vrieslandt in de regeeringhe der Kercken eenen eenpaerighen voet te houden. (II) Ende dat inde selve Kercken-ordeninghe mede ghelet werde op het verschijnen der Vaderen voor den Predickstoel, als haere Kinderen sullen ghedoopt worden. (III) Als oock op de Kerckelijke Censuren teghen die ghene die vande waere Leere der Gereformeerde Kercken affwijcken tot de wederdoopers, Papisten ofte andere Secten: offmen niet eiindelijck en behoort teghen de selve te procedeeren tot Excommunicatie. (IV) Item, hoemen procederen sal teghen den ghenen die dickmael Jaeren langh haer absenteeren van de ghemeenschap der Kercke in t’ gebruijck des H. Avondmaels, sonder reden te gheven van haer Absentie:
„Het Ie acht de Sijnodus hoochnoodich; ende is met vreuchden ver staen, dat de Kercken ordeninghe in Sijnod. Nat. gheresumeert ende overghelevert aende Heeren Staten Generael, is bij de Heeren Staten van
|93|
Hollandt ende West-vrieslandt, soo alsse leijt, opghenomen 1). Op het IIe Salmen volgen t’ghene Art. 57 vande gheresumeerde Kercken-ordeninghe besloten is. Belangende het IIIe Is goet gevonden, datmen geen generalen Resolutie ofte Regel hier op maecken sal, alsoo de omstandigheden verscheijden zijn; wort niet te min geraeden ghevonden, datmen sulcke sal vermaenen ende soecken te onderrichten, maer niet komen tot Affsnijdinghe, voor end’ aleer de Casus, met alle sijn omstandigheden bekleedt, aen den Particulieren Sijnodum sal wesen gebracht, ende daer over gehoort sal zijn het oordeel des selvighen Sijnodi. Aengaende het IVe Sal dienen daer op gelett te worden, off sulck Absenteeren geschiet uijt verachtinghe van de instellinghe Christi, ofte uijt andere swackheden ende geestelijcke aenvechtinghen; dewijl men geheel anders met de Swacke, als met de Halstarrighe, moet handelen.”
Intusschen was het niet de bedoeling der Staten, dat de Resolutie van 2 Juli 1619 reeds als eene definitieve approbatie voor de provincie Holland zou gelden. Later althans was hunne eigene opvatting, dat de Kerken-ordening wel door hen geapprobeerd was in zooverre, dat Holland in de Staten-Generaal tot de voorstanders der approbatie behooren zou, maar dat de particuliere approbatie van Holland formeel nog niet was verleend. Dit is blijkbaar de zin van de schijnbaar tegenstrijdige Resolutie die nu volgde, die van 18 December 1619 (openbaar gemaakt in het Kerkelyk Placaat-boek, Dl. III, blzz. 273 vg.; en daaruit hier overgenomen); en diezelfde opvatting lag ook ten grondslag aan de daarop weder gevolgde Resolutiën van Juli 1620 (openbaar gemaakt in het Bijvoegsel bij de 2e uitgave, in 1681, van het 3e Dl. van P. Bor Cz. Hist. der Nederlandtsche oorlogen, blz. 16; en daaruit hier overgenomen).
Den 18 December 1619.
Het vyfde Poinct de Schoolen en Meesters in dezelve aangaande; is verstaan daar in te gaan met distinctie; als te weeten, dat men de Meesters van de publicque Schooien daar toe zal houden, dat ze in agtervolg van de Kerkelyke Ordre tot Dordrecht geraamd, en alhier aangenoomen en geapprobeert, de beloften daar by gerequireert, zal doen onderteekenen, ter presentie en met ordre van de Magistraaten van de Plaatsen die men verstaat het gezag over de Schooien te behooren: en noopende de kleine By-Schoolen, dat daar in zal mogen gebruikt worden discretie na geleegentheid, en niet te min dezelve daar toe gehouden, dat ze niet en leeren onstigtelyke Boekskens, of zulke die strydig zyn jegens de Leere der Gereformeerde Kerken; en door de Gedeputeerden gaande ter Vergaderinge van de Hoog Mog. Heeren Staaten Generaal aldaar zal worden serieuse aangehouden, dat de Kerken Ordre voorsz. generalyken moge worden aangenoomen, andersints dat zulks particulierlyk in Holland en
1) In overeenstemming hiermede was ook reeds in Art. 6 van de Acta dezer Synode (waar een paar artikelen van de Dordtsche Kerkenordening worden aangehaald) gesproken van „de Kercken-ordeninghe inde naeste Synodo Nationali geresumeert ende bij de Hooghe Overheijt gearresteert.”
|94|
Westvriesland zal worden gedaan, omme wat zeekers te hebben waar na hem te reguleeren.
Den 11 Juli 1620.
Aangaende de Kerkelijke ordre by de Synode Nationael ingestelt en omme de selve voor geapprobeert aen te nemen wordt het selve dienstig en hoognodig bevonden, maer dat noch alvoorens particulier daer op te resolveren in de Generaliteyt sal worden aengehouden dat sulks generalijk by de Provinciën moge worden gedaen, of ’t selve niet willende vallen, mits de difficulteyten by Zeelandt en Vrieslandt daer inne gemaekt, men onderstaen soude met d’andere van de Geünieerde Provinciën daer toe willig zijnde, tot d’aenneemingh en approbatie te komen, maer dat mede niet willende gelukken dat men als dan alhier in de Vergadering de voorsz. geconcipieerde ordre naerder soude resumeeren en sien te arresteeren en approbeeren.
Den 13 Juli 1620.
Hoewel veele verstonden dat men als noch in de Generaliteyt by de Provinciën aenhouden soude om generalijk tot aenneeming van de selve Kerkenordre te komen of anders met de Provinciën die daer toe souden wesen gelast en gewillig: soo is nochtans by de meeste Leden voor goet geacht en daer op geconcludeert, dat men noch dese Vergadering de selve Kerkelijke ordre soo die in de Synode Nationael is ingestelt alhier te resumeeren en is ’t mogelijk arresteren, en dat gedaen by de gewillige Provinciën arbeyden de aenneeminge in den haare mede te willen doen, om alsoo van de hooghnodige saeke eenemael een eynde te maken.
Tot het resumeeren der Kerkelijke ordre gecommitteert de Heeren van Benthuysen, daer na Opdam in plaets van Somersdijk absent zijnde.
Den 22 Juli 1620.
Is gedaen rapport van de besoigne by de Heeren Gedeputeerden uyt de Edelen en Steden gedaen op ’t stuk van de Kerkelijke Ordonnantie en van alle redenen daer over in consideratie koomende en verstaen, dat men in ’t reces daer van sal mentie maeken en de consideratien op elk punt schriftelijk daer nevens over senden, en daer by voegen de consideratien ofte ’t gemoveerde van de Gedeputeerden der Stadt Leyden, aengaende ’t compareren van de Politijken in de Ciassicale vergaderinge, ten eynde alomme daer van eenpaerig rapport gedaen wordende met eenpaerige resolutie wederom in te koomen.
Door de Kerken van Zuid-Holland is toen over deze zaak weer gehandeld in de particuliere Synode te Gouda, 4-19 Augustus 1620, van wier Acta art. 12 aldus luidt:
„Noopende de Correspondentie te houden tusschen de Christelijcke Magistraet ende Kerckenraeden, over de Beroepinge der Predicanten, daer van de voorgaende Sijnodus, Art. VI, bij noodt provisioneele verclaeringhe gedaen heeft; hoe verre sich deese Correspondentie behoort uijt te strecken, ten besten der Kercken, om alsoo alle occasien van verdere ofte nieuwe
|95|
swaericheden in eenige Kercken te verhoeden; verclaeren de Gedeput. des Synodi, verstaen te hebben uijt eenighe Heeren, dat [lees: die] sijluijden deesen aengaende int particulier hadden gesproocken, dat soodaenige uijtlegginge des Synodi den Ed. Mogh. Heeren Staten niet wel en soude gevallen, seggende, Dat het den particuliere Synodis niet toe en staet Interpretatie te doen over het gene in Synodo Nationali is besloten. Is ter oorsaecke van deesen goetgevonden, alsoomen hadde verstaen inden voorgaenden Synodo, ende daer na, Dat de Kercken-ordeninghe geresumeert in Sijnodo Nationali, prout jacet, bij de Ed. Mogh. Heeren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt was gearresteert, Dat tot verhoedinghe van alle verdere swaericheden de Kerckelijcke ordeninghe alhier soude werden geleesen, aengenomen, ende allen Classibus toegesonden. Doch alsoomen bericht was dat de Ed. Mogh. Heeren Staten in haere aenstaende vergaederinghe voor hadden op eenige poincten vande selve Ordrenaerder te letten, ende wat bij te voegen; ende dat de Heeren vroetschappen der steden van Hollandt ende Westvrieslandt eenige Articulen deesen aengaende waren toegesonden om daer over haeren Gedeput. op de Daghvaert met Instructie te dienen; Soo heeft de Synodale vergaederinghe noodich ende dienstich geacht, datmen haere Ed. Mogh. vriendelijck sal versoecken ende bidden, Dat het doch haere Ed. Mogh. gelieve inde selve Poincten niets flnelijck te arresteeren, sonder alvooren de selve veranderinghe ofte Bijvoeghselen met de Kercken der selver Provinciën in Communicatie geleijt te hebben, ten eijnde dat door soodaenige billijke en Christelijcke Correspondentie alle verdere onheijl en schaede der Kercken (die anders te vreesen staet) voorsichtelijck mochte werden voorgekomen. Doch op dat het niet en werde bij haere Ed. Grootmogh. alsoo geduijdet, Datmen haere handelinghe voor hadde te contramineeren: Soo is goet gevonden, Dat door de Gedeput. des Synodi sal werden een Remonstrantie gestelt, Dewelcke, nae voorgaende revisie ende approbatie der vergaederinghe, door Henricum Arnoldi ende D. Assessorem [nl. Hugo Beijerus] haere Ed. Mogh. sal werden inden aenstaenden Daghvaert overgelevert, op dat de vergaederinghe voor haer scheijden, deesen aengaende, noch mochte rapport hebben.”
Door de Staten van Holland is de zaak daarop weer behandeld in de vergadering van Augustus 1620, met de volgende Resolutiën (openbaar gemaakt bij Bor, a.w., Bijvoegsel, blzz. 16 vg.; en daaruit hier overgenomen).
Den 13 Augusti 1620.
Syn in de vergadering gecompareert D. Henricus Arnoldus en Hugo Beyer, Kerkendienaren tot Delft en in den Hage, als Gedeputeerden uyt de Synode particulier van Zuydt-Hollandt gehouden ter Goude, die aengegeven hebbende haere last by monde en in geschrifte aengaende ’t stuk van de Kerkelijke ordre, en om daer in niet gedaen, beslooten of gearresteert te worden buyten ’t geene tot Dordrecht by de Synode Nationael was ingestelt dan by communicatie van de Synode. Is naer deliberatie haer geseyt, hen te bedanken van de moeyte en die van de Synode van
|96|
de sorge voor de rust en welstant van de Kerke, met begeeren van daer inne te willen continueren, en voor antwoordt te verstaen dat men hier niet difficieel in ’t aennemen van de Kerkelijke ordre met moderatie, correctie, en soude geweest zijn, soo de andere Geünieerde Provinciën ’t selve mede te doen gelieft hadde. Dan sulks niet zijnde, en de Kerke niet kunnende wesen sonder reglement, men besig was, en noch dese vergadering met den eersten ter hande neemen soude de selve ordre te resumeeren, en te vertrouwen dat men in de saeke komende, verstaen sal ’t selve te doen met communicatie van de Broederen van de Synode of Kerken van Zuydt en Noordt Hollandt, sonder hun ’t selve in geschrifte te geven, maer dat men de Gedeputeerden in de Synode soude aenschrijven, ook de selve vermaenen in prejudicie van desen in de Synode niet te laeten besluyten.
Den 19 Augusti 1620.
Is goedt gevonden dat de Heeren van Benthuysen en Somersdijk met die van Dordrecht, Haerlem, Leyden, Amstelredam, Rotterdam, Alkmaer, Hoorn, Enkhuysen en d’andere Steden die hen present sullen willen vinden de voorgaende consideratien (op de Kerkelijke ordre) en de geene alsnu gemoveert ter handen sullen neemen en de correctien van naerbrengen elk op ’t sijne en hier dan refereren en ook letten, en rapporteren, hoe en in wat voegen men de Hoven van Justitie en de Synoden van Zuydt en Noordt-Hollandt allergevoeghlijkst daer van sal doen de communicatie om niet te geraeken in disputen.
Den 20 Augusti 1620.
Is gelast te schrijven aen de Gedeputeerden in de Synode ter Goude, aldaer aen de selve Synode te vermaenen eenigen te deputeren, welke men de correctien en veranderingen in de Kerkelijke ordre te doen soude mogen communiceren, en van gelijken aen de Synode van Noordt Hollandt tot Alkmaer ten selven eynde.
Den 21 Augusti 1620.
De Heeren uyt dese Vergadering gebesoigneert hebbende op de consideratien en correctien van de Kerkelijke Ordonnantie, doen punctuelijk rapport van haere gedaene besoigne, en na ’t selve was gehoort en verstaen wel te zijn gebesoigneert, zijn versocht de Gedeputeerden van Haerlem de gedaene correctien te resumeeren en te brengen op ’t papier om daer na aen de Hoven van Justitie te mogen werden gesonden, ten eynde de selve te sien en te dienen van haer advijs, en die gesien door eenige Gedeputeerden aen de Kerkelijke persoonen van de Zuydt en Noordt Hollandtsche Synode (daer toe by de selve specialijk gelast) te worden gecommuniceert, ende der selver bedenken daer op zijnde verstaen aen dese vergadering te refereren, om daer na alles gehoort en in goede achtinge genomen zijnde, gedaen te worden als men bevinden zal voorden Lande en Kerkendienst best te behooren.
Wordende van nu af geresolveert dat aen de Steden Delft, Leyden, Goude, Enkhuysen en d’andere die ’t begeeren sullen, acte sal worden gegeven te
|97|
mogen blijven by haere ordre die se elks hebben in t distribueren van de aelmoessen, sonder datse gehouden sullen wesen de Kerkenordonnantie daer in te volgen, of haer de selve dien aangaende te onderwerpen.
Als mede voor vast geresolveert wordt dat geene acten Synodale effecte sullen hebben, of yemant verbinden als die by de Ed. Mog. Heeren Staten alvoorens sullen zijn geapprobeert.
Dat ook voortaen alle Classicale vergaderingen in de Hooftsteden in eiken Classe zijnde Leden van dese vergaderinge, sullen moeten worden gehouden, en alle Kerkendienaren gehouden wesen te doen den eedt daer toe geconcipieert.
Over deze onderhandelingen berichten de Acta van de bovengenoemde Goudsche Synode:
Art. 60: „Het 1e en 2e Gravamen zijn wat uijtgestelt, alsoo te vooren was goet gevonden bij Remonstrantie haere Ed. Mogh. te vertoonen, ende te versoecken sulks, als Art. XII deeses Sijnodi te sien is: Ende wert uijtgewacht wat door de Broederen, die nae den Haghe uijt de vergaederinghe zijn gedeputeert, sal worden gerapporteert: als volght Art. XCI”.
En art. 91: „D. Henricus Arnoldi ende Hugo Beijerus, die volgens de Commissie haer opgeleght Art. XII hier vooren, waren inden Haghe geweest, hebben rapport gedaen, Datse haeren last hadden gecommuniceert int particulier met eenige Heeren, ende dat haer bij de selve was geraeden, Datse haere Remonstrantie, alsoo gededuceert, niet en souden ingeven, maer alleen versoecken, Dat de aenmerckinghen ofte naerder verclaeringhen op de Kercken-ordeninghe bij haere Ed. Mogh. gestelt, ende daer over nu inde vroetschappen Leden ende steden des Landts was gedelibereert, eerse wierden gearresteert, deesen Sijnodo mochten werden gecommuniceert, ten eijnde alsoo met onderlinghe Correspondentie de Kercken eens mochten haere gewenschte Ordere bekomen. De vergaederinghe dit overweghende, heeft goetgevonden dat het alsoo geschiede, ende dat de Remonstrantie tot dien eijnde behoorlijck werde ingestelt, ende bij de selve Gedeput. haere Ed. Mogh. overgelevert. De selve Gedeput. Broederen haer Commissie in S’ Gravenhaghe verricht hebbende, hebben rapport gedaen, hoe dat sij, inden Haghe komende, ende haere saecke als vooren met eenighe particuliere Heeren, die op den Daghvaert gecommitteert waren, in communicatie geleijt hebbende, waren geadvijseert, dat sij nevens haere Remonstrantie souden versoecken om de vergaederinghe van haere Ed. Mogh. mondelinge openinghe te moghen doen; ende dat sulcks hun veroorloft zijnde, sij wijtloopich hadden verthoont, hoe veel de Kercke Godts aen goede Ordre was geleghen; Dat oock sulcks was voor deesen bij de Hooghmogh. Heeren Staten Generael verstaen; blijckende uijt de Resumptie vande Kercken-ordeninghe in Sijnodo Nat. onder d’authoriteijt van haere Hooghmogh. beleijt ende gehouden; Dat oock haere Ed. Mogh. van Hollandt ende Westvrieslandt het selve alsoo hadden geoordeelt, overmits haere Ed. Mogh. alle vlijt hadden aengewent dat de geresumeerde Kerkenordre bij alle andere Provinciën oock mochte werden aenghenoomen; gelijck de selve bij haere Ed. Mogh. volgens t’ghene inden laesten
|98|
Sijnodo Leijdensi is verstaen, was aenghenomen: Dat oock deese vergaederinghe op het selve ooghmerck siende, volgende den last des Nat. Sijnodi deselve hadden aenghenoomen; Ende alsoo verstaen was, dat bij haere Ed. Mogh. gestelt waren seeckere Aenmerckinghen ende verclaeringhen over deselve Ordere, dat het doch haere Ed. Mogh. geliefte zij, geen arrest in de selve te doen sonder alvooren, om de ruste ende welstant der Kercke te bevorderen, de selve den E. Synodo te communiceer en. Hier op vertreckende, Dat haer, nae langhduerighe deliberatie wederom binnen geroepen zijnde, was tot antwoorde gegeven: Dat haere Ed. Mogh. den Sijnodo bedanckten voor haere sorghe ende devoijr diese voor den welstant der Kercken aanwendet, Dat oock haere Ed. Mogh. becommert en besich waren om t’selve te bevorderen; ende dat sij daerin soo souden handelen dat blijcken soude dat haere Ed. Mogh. becommert waren over de vreede en welstant der Kercken; sonder nochtans te seggen, Datse het met den E. Synodo souden communiceeren, ende dat de Gedeput. hier van hadden versocht een Acte, om den Sijnodo dies te getrouwelijcker te konnen rapportesren t’ goetvinden van haere Ed. Mogh., ende dat haer was tot antwoorde gegeven, Dat haere Ed. Mogh. souden schrijven aen haere Ed. Mogh. Commissarissen op den Sijnodo gedeputeert. Dit rapport gedaen zijnde, is bij den Heere Raetsheer [Rochus van den Honaert] de vergaederinghe te kennen gegeven, Dat haere Achtb. van haere Ed. Mogh. hadden seeckere Missive ontfanghen, ende dat den inhoudt soodaenigh was, Dat haere Ed. Mogh. de vergaederinghe bedanckten voor haer devoijr en sorghe, ende Dat haere Ed. Mogh. besich waren, om de Kerckelijcke Ordere met den eersten in haere vergaederinghe noch te Resumeeren, met vertrouwen dat, inde saecke getreden zijnde, men goetvinden sal daer in te gaen met onderlinge communicatie van Synoden ofte Kercken van Zuijd-ende Noord-Hollandt. Dit aldus den Sijnodo voorgedraegen zijnde, is de saecke tot den 18en uijtgestelt. Ende alsoo de vergaederinghe ten eijnde neijghde, heeft men van Nieuws aengevanghen daer van te spreecken. De Achtb. Heeren Commissarisen, van wegen haere Ed. Mogh. op de vergaederinghe gesonden, hebben seer ernstelijck ende instantelijck aengehouden, Datmen de saecke in haer geheel soude laeten staen, sonder ijets te resolveeren, maer uijtwachten den tijt, dat met sulcken communicatie, als de Ed. Heeren Staten sullen goetvinden, met den Sijnoden van Zuijd-ende Noord-Hollandt, daer over te houden, ijet werde besloten, verclaerende hier nevens door openinghe van twee distincte Missiven, die de selve haere Achtb. hadden ontfangen, de eene vande E. Gecommitteerde Raden, van dato den 8en Augusti, ende d’andere vande Ed. Mogh. Heeren Staten, van dato den 13en Augusti, haeren last te wesen niet toe te staen, Dat ijet bij den Synodo aldaer werde gedaen, maer alles beleijt tot goede Correspondentie end’ onderlingh goet verstandt vande Hooghgemelte Heeren Staten, ende die vande Kercke, daer in de ruste vanden Lande en welstant vande Kercke grootelijcks is bestaende: Ende oversulcks haere Ed. Mogh. verclaerden niet te twijffelen, ofte sulcks soude mede bij de voorschr. Sijnodo werden verstaen. De vergaederinghe dit ende alles wat ter saecke mochte dienen inde vreese des Heeren met rijpe deliberatie overwegende, vint
|99|
noodich, datmen van Nieuws haere Ed. Mogh. sal remonstreeren, hoe veel dat den Kercken is gelegen aen de onderlinghe Correspondentie over t’ stuck vande Kerckelijcke Ordinantie, tusschen haere Ed. Mogh. van Hollandt ende Westvrieslandt ende de Kercken der selver Provincie: Mitsgaders dat de selve haere Ed. Mogh. niet alleen gedienstelijck werden gebeden, Dat het haer gelieve den Kercken te openbaeren de Maniere van Communicatie ofte Correspondentie, daervan haere Ed. Mogh. Missiven spreecken; Maer oock beleefdelijck en duijdelijck werde geremonstreert, hoe de Sijnodus verstaet dat, haeres oordeels, in soodaenige Communicatie behoort ge handelt te werden: ende dat ondertusschen, alsoo de Kercke niet en kan zijn sonder Ordere, selffs niet de minste tijdt, sonder te vervallen in merckelijck perijckel en schaede, onderhouden werde den train der Kerckelijcke Ordinantie tot noch toe gepractiseert: Ende sal deese Remonstrantie werden ingestelt en vervolght bij d’ordinaris Gedeput. des Sijnodi [de vier predikanten Balthazar Lydius, Henricus Arnoldi, Henricus Bosueus en Samuel Gruterus]; end’ in gevalle haere Ed. Mogh. gelieven met de Kercken communicatie te houden, dat alsdan den Ordinariis Deputatis sullen bijgevoeght werden uijt den Classibus, daer geen Ordinarii Deputati uijtgekoren zijn, deese volgende Broederen; vijt de Classe van Leijden, B. Hermannus Kuchlinus: vijt de Classe van Gouda, D. Bartholomaeus Nicolai: vijt de Classe vanden Briel, D. Tobias Dammannus: vijt de Classe van Gorcum, D. Gisbertus Voetius: vijt de Classe van "Woerden, D. Jacobus Gralingius: vijt de Classe van Bueren, D. Petrus Vliegerius: vijt de Classe van Breda, B. Anthonius Plancius; respective Predicanten tot Leijden, Gouda Briel, Heusden, Woerden, Iselsteijn, end’ Oosterhout; die alleen bij forme van communicatie sullen handelen, zonder ijet peremptoirlijck te doen, maer gehouden sullen zijn reces te nemen tot den Sijnodum Particularem.”
Van toen af is over de veranderingen, die de Staten van Holland in de Kerkenordening wenschten, niet alleen in de Statenvergadering en in kerkelijke vergaderingen telkens gehandeld, maar ook tusschen die beide veel onderhandeld; maar alle die resolutiën, rapporten, vertoogen, conferentiën enz. hebben niet tot overeenstemming kunnen leiden.
De twee stukken, waarin is uiteengezet, welke veranderingen de Staten verlangden aan te brengen, met den bed dien zij wilden invoeren, en welke bedenkingen de Kerken tegen dat alles hadden (beide, vooral het laatste, van nog al grooten omvang), zijn afgedrukt, b.v. bij Bor, a.w., Bijvoegsel, blzz. 18-23, en bij Brandt, a.w., Deel IV, blzz. 326-331 en 779-793.
De hierop betrekking hebbende Resolutiën van de Staten, na Augustus 1620, zijn grootendeels te vinden bij Bor, a.w., Bijvoegsel, blzz. 17-24, waar afgedrukt zijn de Resolutiën van 17 September, 19 September en 14 December 1620, van 25 Mei vgg. en 26 Juni 1621, van 4 en 5 Juli, 16 Juli, 30 Juli, 1 October en 8 December 1622, van 29 Juni 1623, en van 19 Juli 1624. Door Brandt, waar hij handelt over de politieke approbatie der Kerkenordening in Holland (a.w., Dl. III, blzz. 749-752 en 908 en Dl. IV, blzz. 317-321, 324-332, 520-522 en 779-794), wordt van deze
|100|
Resolutiën, voor zoover hij ze vermeldt, alleen de hoofdinhoud medegedeeld. Het Kerkelyk Placaat-boek, dat er ook slechts enkele heeft, bevat daaronder ééne Resolutie, die bij Bor niet voorkomt, nl. die van 5 Juli 1621 (Dl. III, blz. 549).
De Synodale resolutiën over dezelfde zaak, na Augustus 1620, zijn vervat in de Acta van de Hollandsche particuliere Synoden; voor zooveel Zuid-Holland betreft, in de volgende Acta: Synode te Rotterdam, 20-30 Juli 1621, art. 38; Synode te Gorinchem, 5-9 Juli 1621, art. 6; Synode in den Briel, 4-12 Juli 1623, art. 4; Synode te ’s Gravenhage, 2-20 Juli 1624, artt. 4 en 38; Synode te Woerden, 22-26 Juli 1625, art. 9; Synode te Ysselsteijn, 7-17 Juli 1626, art. 5; en Synode te Dordrecht, 6-16 Juli 1627, art, 5.
Alle de daar vermelde stukken hier af te drukken, zou zeer veel plaats vereischen; en het is ook eigenlijk minder noodig. Deze uitgave kan volstaan met de laatste resolutiën, die aan beide zijden genomen zijn, en waarbij daarna de zaak gebleven is. Het laatste besluit van de Staten, in vele boeken en verzamelingen afgedrukt, wordt hier overgenomen uit Bor, t.a.p. En de laatste besluiten der Zuid-Hollandsche Synoden uit hare (nog uitgegeven) Acta.
Resolutie van de Staten van Holland.
Den 19 Julii 1624.
Zyn in de vergadering binnen gestaen de Gedeputeerden des Zuydt-hollandschen Synode, vertoonende met veele redenen de noodigheyt van een Kerkelijke Ordeninge, dewijle de Kerke Gods geen tijdt buyten ordeninge kan wesen, sonder te vervallen in confusie, dat se daer op in haere vergadering gelet hebbende goedtgevonden hadden, dat by provisie gebleven soude werden by de gewoonlijke ordre van den jaere 1586, wel verstaende dat de Kerken die eenige andere practijken in ’t eene of ’t andere punt hebben (nochtans geen gemeenschap hebbende met de Kerkenordre van ’t jaer 1591) daer inne by provisie souden werden getollereert, behoudelijk dat dese haere resolutie geen prejuditie en sal geven aen ’t besoigne over de Kerkenordening noch openstaende, versoekende dat de Heeren Staten ’t selve goetvinden wilden, dewijle de Heeren Gecommitteerde Raeden verklaert hadden, haer daer toe niet geauthoriseert te vinden: ten tweden, versoekende dat haer by de Heeren Staten mochte toegestaen werden met de Kerken en de Synode van ’t Landt van Uytrecht te mogen houden correspondentie, als met de Kerken van Gelderlandt en van Groeningen haer toegelaeten is, hoewel verder gelegen, te meer dewijle de Gedeputeerden van de Regeeringe en van de Synode aldaer des nu versoeken: ten derden, dewijle sy doende waeren omme met de Gedeputeerden van de Nationaele Synode te communiceren op verscheyde projecten ofte formulieren by de andere Provinciën hier en daer gepractiseert, omme alsoo in de Latijnsche Schooien in alle Classen te hebben eenparigheyt van lessen, dat de Heeren Staten op ’t punt dienaengaende uytgeschreven niet en wilden disponeren, al eer mede te sien ’t geen by haerl. daer op ingestelt soude werden, en ten vierden, dat de Heeren
|101|
Staten believen wilde naerder ordre te stellen op ’t verbodt van de Luthersche Predicatien tot Bodegraeven, volgende diversche voorgaende bevelen daer op gegeven. Op alle welke punten by de Heeren, Edelen en Steden gedelibereert wesende, verstaen en geresolveert is: Op ’t eerste punt, dat ’et besoigne beraemt op de Kerkenordening van ’t jaer 1619 met den eersten by de handt genomen en afgedaen sal worden, en dat ondertusschen haere Ed. Mog. niet en konnen vinden dat by provisie eenige ordre geraemt ofte geresolveert werde te volgen, maer alle saeken gelaeten by ’t gebruyk dat in elke Classe dienaengaende tot noch toe is gevolght, met onderhoudt van alsulke rechten van patronaetschappen ofte andere als yemanden wettelijk zijn competerende: Op ’t tweede punt verklaeren haere Ed. Mog. dewijle men niet en twijffelt of de besoigne op de voorsz. Kerkenordeninge sal in korten tijdt konnen werden afgedaen en met eene gedisponeert op de correspondentie der Kerken dat sy ondertusschen goedtvinden, dat met de Kerke van de Provincie van Uytrecht noch voor een jaar mag werden gecorrespondeert van saeken puure Kerkelijke raekende: Op ’t derde punt verklaeren haere Ed. Mog. te vreden te zijn ’t voorgenomen besoigne van de Latijnsche Schoolen voor een korten tijdt uyt te stellen, mits dat de voornoemde Gedeputeerden be-neerstigen dat haer Ed. Mog. met den eersten mogelijk en immers voor de maendt van September toekomende ter handen mag werden gestelt ’t gene sy ten besten van de voorsz. ordre beraemen en by geschrifte over te leveren goedtvinden sullen, en op ’t leste punt hebben haere Ed. Mog. gelast haere Gecommitteerde Raeden haer met den eersten behoorlijk te informeeren, op ’t doen van ’t exercitie van de Luthersche Religie tot Bodegraeven, omme ’t rapport daer van gehoort, daer inne gedaen en gedisponeert te werden naer behooren.
Acta van de Zuidholl. Synode in den Briel, Juli 1623.
Art. 4.
Ter occasie van den VIen Art. [van de Acta der Gorinchemsche Synode van 1622] end’ op het Ie Gravamen is geresolveert, datmen in alle Kercken-raeden Classen ende voorts in alle Kerckelijcke besoignien punctueelijck onderhouden ende naecomen sal de gewoonlijcke Kercken-ordre inde Synoden van der Goude, Rotterdam, Gorinchem, ende nu iterativelijck gearresteert. Ende dat ondertusschen de Gedeputeerde, volgens de Instructien vande voorgaende Synoden haer gegeven, geassocieert met den Gedeputeerden des Noordhollandschen Synodi, sullen op nieuws aen-houden dat eenmael de Kercken-ordre bij haere Ed. Mogh. geapprobeert werde.
Acta van de Zuidholl. Synode te ’s Gravenhage, Juli 1624.
Art. 4.
Wat aengaet de Kercken-Ordeninghe, rapporteerden de Gedeputeerde deeses Synodi, datse met de Gedeputeerde van Noord-Hollandt meermaelen hadden aengehouden bij haere Ed. Mogh. dat de selve mochte worden geapprobeert: Doch en hadden tot noch toe sulcx niet konnen
|102|
verwerven: Het welcke deese vergaederinghe verstaen ende daerop geadviseert hebbende, is bij deselve goet gevonden: Datmen bij provisie sal blijven bij de gewoonlijcke Kercken-Ordeninghe van A°. 1586. Welverstaende dat de Kercken, die eenighe andere Practijcke in t’eene off t’ander poinct hebben (Nochtans geen gemeenschap hebbende met de Kercken-ordre van A°. 1591), daer in bij provisie sullen worden getolereert: Mits oock dat deese Resolutie geen praejuditie sal geven de Besoingien over de Kercken-Ordeninghe, noch open staende tusschen haere Ed. Mogh. ende deesen Svjnodum: Het welcke de Gedeputeerde deeses Sijnodi bij gelegentheijt sullen soecken te bevorderen op den selven voet, als in Svjnodo Roteroda-mensi Art. XXXVIII is gearresteert.
Hier op heeft de de E. Heere Commissaris Persijn, tot waerschouwinghe deeser vergaederinghe, te kennen gegeven: Hoe dat sijn E. geweest zijnde bij de Ed. Mogh. Heeren Gecommitteerde Raeden, soo veel hadde verstaen, dat haere Ed. Mogh. het beste genoeghen niet en souden hebben in deese Resolutie, meenende datmen daermede de Kercken-Ordeninghe van A°. 1586 soude arresteeren in praejudicie van de handelinghe der Ed. Mogh. Heeren Staten in t’arresteeren van een Kercken-Ordeninghe, dewelcke (soo sij meenden) in corten soude geschieden.
Om welcke misnoeginghe te gemoet te gaen ende wech te neemen, bij deese vergaederinghe gedeputeert zijn D. Assessor [Henricus Arnoldi], Luderus Vogelsangh, ende Gisbertus Voetius, omme met de Copije deeser Acte bij haere Ed. Mogh. te verschijnen, ende daermede te verthoonen dat dit de meeninghe deeses Siijnodi geensins en zij. De selve Broederen wederom gekomen zijnde, rapporteerden, dat de voorsz. Ed. Mogh. Heeren de Copije gelesen, ende daerbeneven haere breedere mondelinghe verclae-ringhe gehoort hebbende, hadden geantwoort, Datse de Resolutie niet en approbeeren noch improbeeren, als gehoorende tot de vergaederinghe der Ed. Mogh. Heeren Staten van Hollandt ende West-vrieslandt: Maer datse de vergaederinghe souden raeden, de saecke te laeten bij de Resolutie van den Sijnodo gehouden inden Briel: Ofte soo de vergaederinghe meende datse hierinne noch ijet hadden te doen, datse sulcs souden remonstreeren aende Ed. Mogh. Heeren Staten voorsz. Het welcke de vergaederinghe verstaende, heeft goet gevonden te deputeeren D. Praesidem [Henricus Rosaeus], Assessorem, ende Jacobum Leeuwium omme haer Ed. Mogh. ter naester vergaederinghe van deese saecke te onderrichten ende te contenteeren.
Art. 38.
De E. Magistraet van Dordrecht heeft deese Missive gesonden aen deese vergaderinghe, inde welcke haere E. te kennen geven haer misnoeghen over seeckere Parenthesis, gestelt inden IVen Art. deeser Synodale Acten: versoeckende dat de selve soude uijtgedaen ende achtergelaeten werden: Gelijck mede de E. Heeren Commissarissen eene Missive vanden Magistraet voorsz. aen haere E. gesonden, ende van gelijcken inhoudt zijnde, voorgeleesen hebben: waerop de vergaederinghe lettende ende advijseerende, en kan niet goet vinden den Art. te veranderen, maer den
|103|
selven alsoo te laeten blijven: Sullen derhalven de Broederen D. Boxhornius, D. Luderus Vogelsang, D. Nieuwenrodius, D. Leeuwius, dewelcke met haere Ed. Mogh. sullen handelen over den selven Art. nopende het exprimeeren van het Jaer 1586 en met eenen deese saecke, indien t’noodich is, excuseeren.
Deese Eerw. voorsz. Broederen bij haere Ed. Mogh. geweest zijnde, hebben met haer gebracht een schriftelijcke Resolutie van haere Ed. Mogh. voorsz., waer inne onder anderen dit Art. gestelt was: Dat bij haere Ed. Mogh. verstaen ende geresolveert is, op het eerste poinct, Dat de Besoigne beraemt op de Kercken-ordre van t’jaer 1619 met den eersten bij de handt genomen ende affgedaen set worden. Ende dat ondertusschen haere Ed. Mogh. niet en connen goet vinden, dat bij provisie eenighe ordre beraemt ofte geresolveert werde te volghen, maer alle saecken ghelaeten bij t’ gebruijck dat in elcke Classe dien aengaende tot noch toe is gevolght, met onderhout van alle sulcken rechten van Fatronaetschappen ofte andere als iemandt weltelijck sijn competerende.
Het welcke de vergaederinghe voorgeleesen, ende bij deselve daerop gelett zijnde, is goet gevonden, datmen blijven sal inde Classen ende Kercken deeses Sijnodi, totter tijdt toe het voorsz. Besoingnie sal affgedaen zijn, bij t’ geene t’ welcke geresolveert is inden Sijnodo vanden Briel, Art. IV.
Acta van de Zuidholl. Synode te Woerden, Juli 1625.
Art. 9.
Aengaende de Kercken-ordeninghe, Art. XL [lees: Art. IV; nl. van de Acta der Haagsche Synode van 1621] geroert; Naedemael de Gedeputeerde, volgens haer rapport, tot noch toe, door verscheijdene voorgevallen empechementen, gantsch geen gelegentheijt en hadden gesien om op het langhduerigh versoeck der Kercken aen te houden, Dat de Kercken-ordre bij haere Ed. Mogh in conformiteijt des Rotterdamschen Sijnodi Art. XXXVIII mochte worden geapprobeert. Soo oordeelt de Synodus hoochnoodigh, Dat de Gedeputeerde nochmaels bij alle gelegentheijt ende de gevoechlijkste middelen bij haere Ed. Mogh. arbeijden, om eenmael die soo langhgewenschte approbatie der Kercken-ordeninghe te erlanghen; allegeerende onder andere redenen oock de loffelijcke exempelen van andere Provinciën, in welcke de Kercken-ordre is gearresteert, ende tot groote gerusticheijt ende stichtinghe der Kercken als mede tot contentement der E.E. Heeren Magistraeten selffs aireede wort gepractiseert: Ende dat ondertusschen de respective Classen souden volghen de gewoonlijcke ende tot noch toe gebruijckte Kercken-ordre. Versochte oock de vergaederinghe aende Achtbaere Heeren Commissarissen, dat deselffde gelieffde dit gewichtighe poinct in haere Achtb. rapport de Ed. Mogh. Heeren Staten tot faveur vande Kercken te recommendeeren.
Acta van de Zuidholl. Synode te IJsselstein, Juli 1626.
Art. 5.
Noopende de bevorderinghe vande Kercken-ordeninghe, waer van Art. IX [van de Acta der Woerdensche Synode van 1625] wort gesproocken:
|104|
verstaet deese Sijnodus, dat het wel dienstich ende ten hoochsten noodich ware, Dat de Kercken hier te Lande eens mochten hebben een geauthoriseerde Kercken-ordeninghe; maer alsoo het schijnt dat het tegenwoordelijck onvruchtbaer ende te vergeeffs wesen soude Daerop wijder instantie te doen: soo acht deese vergaederinghe noodich, Dat ondertusschen de Kercken blijven sullen bij de Ordre in ’t laeste Eerweerde Sijnodo Nationael gearresteert, ende inde Kercken, van onder den Zuijd-hollandschen Sijnodo resorteerende, gebruijckelijck is; verwachtende de gemelde Gedepp. beter ende bequaemer gelegentheijt om soodaenighen gewenschten Kercken-ordeninghe wijders te versoecken.
Acta van de Zuidholl. Synode te Dordrecht, Juli 1627.
Art. 5.
Den Ven Art. [van de Acta der IJsselsteinsche Synode van 1626], spreeckende vande Kercken-ordeninghe, verstaet de Sijnodus, Datmen moet verstaen ende uijtleggen, conform die Resolutien, daervan inde voorgaende Synoden genoomen; Als Briel: Art. IV, s’ Gravenhage: Art. IV en XXXVIII.