Trimp, C. (1982) 4

^|80|

4 Het ambt als dienst

Overzicht

Wij gaan nu over tot behandeling van de ambtsleer van de Reformatie. Deze zeer omvangrijke stof willen wij, terwille van de overzichtelijkheid, vanuit de twee aspecten van dienst (ministerium) en volmacht (potestas) benaderen.
In dit hoofdstuk geven we een globale oriëntatie over het spreken van de reformatoren over het dienst-karakter van het ambt. We geven daarbij met name aan Luther en Calvijn ruime aandacht, terwijl M. Bucer, de reformator van Straatsburg, vanzelfsprekend niet onvermeld mocht blijven.
Daarna gaan we nader in op enige zakelijke aspecten van de reformatorische ambtsleer. We overwegen tenslotte de vraag of het dienst-karakter van het ambt ons noodzaakt om het woord ‘ambt’ geheel prijs te geven.
Bij wijze van excurs geven we enige officiële documentatie uit de Confessio Helvetica Posterior van 1566.
De indeling is daarom aldus:
1 M. Luther
2 M. Bucer
3 J. Calvijn
4 Het ‘goddelijk recht’ bij de reformatoren
5 De drie ambten en het drievoudig ‘ambt van de gelovigen’
6 ‘Dienst’ in plaats van ‘ambt’?
7 Excurs over de Confessio Helvetica Posterior

1 M. Luther

1.1 Wanneer het concilie van Trente zijn anathema’s gaat formuleren over de ketterijen inzake de ambtsleer, vinden de verzamelde hoogwaardigheidsbekleders in hun functie van kerkelijke

^|81|

rechters hun voornaamste citatenbron¹ in het geschrift van Martin Luther uit 1520: De captivitate babylonica ecclesiae praeludium². Het is een begrijpelijke gang van zaken. Luthers geschrift was zijn beredeneerde afscheid aan de totale scholastieke sacramentsleer en functioneerde daarom als één van de krachtigste bazuinstoten van de beginnende reformatie van de kerk. Met name de mis, de biecht en het ordo-sacrament noodzaken Luther tot een fundamentele confrontatie met de roomse ambtsleer en -praktijk.

Het resultaat van deze confrontatie is een radicale verwerping van alle menselijke potestates, die de roomse leer van het sacerdotium had ingebouwd tussen Christus en de gemeente. Er is een rechtstreekse gemeenschap tussen Christus en zijn volk en niemand is in staat zich in deze relatie in te dringen met de pretentie een monopolistisch recht op uitdeling van de genade te bezitten. De gemeente is derhalve niet afhankelijk van enige macht, die aan de klerikale stand was toegekend. Die macht vertegenwoordigt louter de babylonische gevangenschap van de kerk (naar Jes. 5: 13³) en God wil zijn volk onder deze macht vandaan halen en uitleiden in de vrolijke vrijheid van de christenmens.

Bovendien staat het niet aan de kerk om zelf sacramenten in te stellen. Dat is fundamenteel in strijd met de orde waarin de kerk te leven heeft en waaronder zij slechts leven kan: de orde van de afhankelijkheid van God en zijn beloftewoord. Daarom kan Luther op geen enkele wijze ruimte maken voor het sacrament van de ordo. En valt het sacrament van de ordo, dan is daarmee het pausdom ingestort⁴.

De keerzijde van deze polemiek is de overtuiging, „dat wij gelijken

¹ Vgl. de analyse van K.J. Becker, a.w., 56vv. Ook M. Bucer werd te Trente onder schot genomen, vgl. t.a.p., 65v.
² WA 6,497-573. Wij citeren uit de Nederlandse vertaling die verzorgd werd door C.N. Impeta in Luthers Werken, Kampen 1959 (Boeketreeks no. 11), 11-120.
Dat wij ons in onze uiteenzetting oriënteren op dit geschrift, impliceert niet een ontkenning van de continuïteit in Luthers denken vóór en na 1517. W. Stein heeft in zijn monografie Das kirchliche Amt bei Luther een belangrijke historische analyse geboden en de continuïteit bij Luther overtuigend aangewezen. Stein geeft een historisch-genetische interpretatie van Luthers geschriften over het ambt in de periode van 1513 tot 1523.
³ WA 6,567.
⁴ „Caeterum, nisi fallor, si ruat hoc sacramentum et commentum aliquando, vix subsistet ipse Papatus cum suis characteribus, redibitque ad nos laeta libertas, qua nos omnes aequales esse quocumque iure intelligemus et excusso tyrannidis iugo sciemus, quod, qui christianus est, Christum habet, qui Christum habet, omnia quae Christi sunt habet, omnia potens” (WA 6,567).

^|82|

zijn in enig recht of enige bevoegdheid”⁵. Allen die gedoopt zijn, mogen zichzelf priester weten voor God. De priesterwijding vindt plaats in de doop! Immers, allen mogen offers brengen aan God (1 Petr. 2: 5; Rom. 12: 1) en de leer en lof van God verkondigen (1 Petr. 2: 9).

De gemeente heeft de sleutels van het hemelrijk ontvangen; zij heeft het recht om zonden te vergeven, ambtsdragers te roepen èn af te zetten⁶.

Met dit verleggen van de zwaartepunten terzake van de ambtelijke bevoegdheid is tegelijk gegeven het veranderen van het karakter van de bevoegdheid: de potestas over de gelovigen wordt tot ministerium van en onder het te prediken evangelie⁷. Een bisschop of presbyter die niet preekt, mist elk recht op zijn ambtstitel. En preken is dienen onder het Woord, waarin de waarheid zelf beslag legt op de kerk.

„God heeft zich nooit anders tot de mensen in betrekking gesteld, of doet het nog, dan door het woord der belofte. En omgekeerd is het zo, dat wij ons nooit anders met God in betrekking kunnen stellen dan in de weg van het geloof aan het Woord zijner belofte. Om werken geeft Hij niets en Hij heeft die ook niet nodig ... Immers, ieder kan gemakkelijk begrijpen, dat deze twee gelijk-op noodzakelijk zijn: de belofte en het geloof. Zonder belofte toch kan men niets geloven; daar echter waar het geloof ontbreekt is de belofte van geen nut, omdat zij door het geloof wordt bevestigd en gevuld”⁸.
De klerikale stand en de priesterwijding zijn verzinsels van de paus en niet door God ingesteld. Want de kerk kan niet zelf sacramenten instellen. „Immers, de kerk wordt geboren uit het belofte-woord, door het geloof aangenomen, en door datzelfde woord wordt zij onderhouden, gevoed en

⁵ T.a.p.
⁶ Dass ein christliche Versammlung oder Gemeine Recht und macht habe, alle Lehre zu urtheilen und Lehrer zu berufen, ein und abzusetzen, Grund und Ursach aus der Schrift, 1523 (WA 11,401vv.). Vgl. ook De instituendis ministris Ecclesiae, 1523. We geven één citaat uit dit geschrift: „Duodcunque ligaveritis, ligatum est (Mat. 18: 18). Qui sunt illi, quos alloquitur? Nonne omnes Christiani? nonne Ecclesia?” (WA 12,184).
⁷ „Non enim imperia, non potestates, non dominationes, sed ministeria in Ecclesia sua constituit, sicut ex Apostolo didicimus, dicente: Sic nos existimet homo ut ministros Christi et dispensatores mysteriorum dei. Quare sicut ibi, cum dicit ‘Quicunque crediderit et baptisatus fuerit, salvus erit’, fidem provocavit baptisandorum ... Ita hic, cum dicit ‘Quodcunque ligaveris &c’, fidem provocat poenitentis, ut hoc promissionis verbo certus sit, si solveretur credens, vere solutum se esse in coelo, ubi plane nihil potestatis, sed ministerium tangitur absolventis” (WA 6,543).
⁸ Vert.-Impeta in a.w., 40.

^|83|

bewaard. En dit betekent nu: zijzelf wordt gesticht door de beloften van God en niet wordt de belofte vastgesteld door haar. Het Woord Gods staat toch onvergelijkelijk-hoog boven de kerk. En in dat Woord heeft de kerk niets vast te stellen, te verordenen, te verrichten, maar voor haar, die immers schepsel is, ligt alleen de taak om zich te láten vaststellen, gebieden en in te richten”⁹.
„Het sacrament van de priesterwijding was en is een zeer voortreffelijk werktuig tot het in stand houden van al de monsterachtigheden, die tot nu toe zijn geschied en tot heden toe nóg geschieden in de kerk. Hier is de christelijke broederschap te gronde gegaan; hier zijn uit herders wolven, uit dienstknechten tyrannen, uit geestelijken erger dan wereldlijken geworden. Indien men dezen kon dwingen heen te gaan, zouden wij allen in gelijke zin priesters zijn, zovelen wij gedoopt zijn, zoals we inderdaad zijn; en zou voor hen alleen een ambtelijke dienst overblijven, die hun met onze vrijwillig-gegeven toestemming was opgedragen, en dan zouden zij tevens weten dat zij generlei zeggenschap over ons zouden hebben, dan inzover wij vrijwillig die hun hadden toegekend ... Daarom zijn wij allen priesters, zovelen wij christenen zijn. Maar die wij ‘priesters’ noemen, zijn dienaren, uit ons getal uitgekozen, die in naam van ons alles doen. En een priesterambt is niets anders dan een dienst...
Hieruit vloeit voort, dat hij die het Woord niet verkondigt, terwijl hij toch juist hiertoe door de kerk geroepen is, in het geheel geen priester is ... Zie waarheen en tot hoever de heerlijkheid der kerk van haar is geweken: de gehele wereld is vol priesters, bisschoppen, kardinalen en clerus, van wie evenwel, voorzover het zijn ambt raakt, niemand het Woord verkondigt, tenzij hij weer krachtens een andere roeping, buiten de sacramentele priesterwijding om, ertoe geroepen wordt. Maar hij denkt dat hij in overvloedige zin aan de roeping die zijn sacrament voor hem meebrengt voldoet, indien hij het geklapper van de gebeden, die hij moet lezen, mompelt en missen opdraagt ... Waar zijn de bisschoppen of priesters die het Evangelie kennen, om er nog maar van te zwijgen of zij het verkondigen!”¹⁰

In deze woorden horen wij de harteklop van de Reformatie: ‘Ministerium verbi facit sacerdotum et Episcopum’¹¹.

Het ligt in deze lijn wanneer in de Augsburgse Confessie terzake van de kerkelijke dienst geen aandacht voor de persoon van de ambtsdrager, zijn ‘character’ of ‘potestas’ wordt gevraagd. Alle accent valt op het door God ingestelde ministerium.

⁹ T.a.p., 103.
¹⁰ T.a.p., 108-110.
¹¹ WA 6,566.

^|84|

Artikel V van de Confessio Augustana van 1530 luidt aldus: „Solchen Glauben zu erlangen, hat Gott das Predigamt eingesetzt, Evangelium und Sakrament geben, dadurch er als durch Mittel den heiligen Geist gibt, welcher den Glauben, wo und wann er will, in denen, so das Evangelium hören, wirket, welches da lehret, dass wir durch Christus Verdienst, nicht durch unser Verdienst, ein gnädigen Gott haben, so wir solchs glauben. Und werden verdammt die Wiedertaufer und andere, so lehren, dass wir ohn das leiblich Wort des Evangelii den heiligen Geist durch eigene Bereitung, Gedanken und Werk erlangen”¹².

Wil men het zeggen in de taal van de tegenpartij die men in 1530 op de rijksdag te Augsburg wilde bereiken, dan kan men stellen dat de potestas ordinis is verlegd naar dit ministerium verbi et sacramentorum, terwijl de potestas iurisdictionis wordt herkend in de macht tot oefening van de kerkelijke tucht¹³.

1.2 Wanneer wij de draagwijdte van deze centrale gedachtengangen ons trachten in te denken, blijkt één vraag zich aan ons op te dringen: hoe is de relatie tussen het priesterschap van alle gedoopten en het recht om het publieke ministerium naar art. 5 CA te bedienen?

¹² De Latijnse tekst luidt aldus: „Ut hanc fidem consequamur, institutum est ministerium docendi evangelii et porrigendi sacramenta. Nam per verbum et sacramenta tamquam per instrumenta donatur spiritus sanctus, qui fidem efficit, ubi et quando visum est Deo, in his, qui audiunt evangelium, scilicet quod Deus non propter nostra merita, sed propter Christum iustificet hos, qui credunt se propter Christum in gratiam recipi. Gala 3: Ut promissionem spiritus accipiamus per fidem.
Damnant Anabaptistas et alios, qui sentiunt spiritum sanctum contingere hominibus sine verbo externo per ipsorum praeparationes et opera” (BSLK,58).
Een uitvoerige interpretatie van de strekking van dit artikel geeft H. Lieberg, a.w., 270-279, 286v. Vgl. ook Ernst Wolf, Zur Verwaltung der Sakramente nach Luther und lutherischer Lehre (1937), in: Peregrinatio, I, München 1954, 243-256, m.n. 246vv.
¹³ In de Apologia confessionis augustanae lezen we: „Et placet nobis vertus partitio potestatis in potestatem ordinis et potestatem iurisdictionis. Habet igitur episcopus potestatem ordinis, hoc est, ministerium verbi et sacramentorum, habet et potestatem iurisdictionis, hoc est, auctoritatem excommunicandi obnoxios publicis criminibus, et rursus absolvendi eos, si conversi petant absolutionem. Neque vero habent potestatem tyrannicam, hoc est, sine certa lege, neque regiam, hoc est, supra legem, sed habent certum mandatum, certum verbum Dei, quod docere, iuxta quod exercere suam iurisdictionem debent” (28,13 en 14, BSLK,400).
Wij dienen wel oog te hebben voor de beperkte waarde van dergelijke zegswijzen. Men kan nl. de vraag stellen of de vergeving van de zonden tot de potestas ordinis of de potestas iurisdictionis behoort? E.C. Achelis heeft een brede analyse geboden en sprak van het verwarrend karakter van de gevolgde spreekwijzen (a.w., I,84v.), vgl. ook H. Dombois, a.w., 859vv.

^|85|

De instelling van dit ministerium wordt niet ontkend en blijkt ook nergens een probleem te zijn; het wordt zelfs een zaak van goddelijk beleid genoemd. Roept dit spreken bij Luther niet noodzakelijk een spanningsverhouding op tussen het ministerium en het sacerdotium commune? En zo ja, kan deze spanning op andere wijze afvloeien dan door óf reducties toe te passen op het algemene priesterschap óf de publieke ambtsdienst te maken tot een zaak van menselijk recht, van ‘delegatie’ van de zijde van de gemeente?

Bij het beantwoorden van deze vraag zullen wij in ieder geval de volgende gezichtspunten in onze overwegingen moeten betrekken.

a Luthers geschriften zijn gelegenheidsgeschriften. Zij dragen het kenmerk van de bevrijdende polemiek. Het is gevaarlijk om een paar zinnen uit een van die geschriften (in dit geval het geschrift uit 1520) tot uitgangspunt van een systematische redenering te maken en deze naar Luther terug te projecteren.
Wie kennisneemt van latere geschriften, waarin Luther strijdt tegen het spiritualisme, ontdekt de groei in zijn gedachten, de verplaatsing van de accenten en de profilering van het geheel van zijn inzichten.

b Interpreteert men de uitlatingen van Luther over het priesterschap van alle gelovigen op individualistische of ‘democratische’ wijze, dan is moeilijk te ontkomen aan de conclusie dat de mogelijkheid van ambtelijke dienst in de kerk louter kan berusten op menselijke delegatie ter wille van de orde. Maar het is ook mogelijk om dezelfde uitdrukkingen te interpreteren als expressie van de rijkdom die God aan zijn gemeente heeft verleend.

c Ook in de vroege reformatorische geschriften ontbreekt niet de moeiteloze erkenning van de noodzaak van de ambtelijke dienst. Voor Luther zelf was hier kennelijk geen probleem.

Wij lezen b.v. in hetzelfde geschrift waaruit wij hierboven citeerden: „En daarom: een ieder die zich als een christen heeft leren kennen, zij er zeker van en kenne daarbij zichzelf, dat wij allen gelijkelijk priesters zijn, dat wil zeggen: dat wij dezelfde bevoegdheid hebben ten aanzien van het Woord en van elk sacrament. Maar tevens, dat het niemand vrijstaat van die bevoegdheid gebruik te maken, tenzij met bewilliging van de (christelijke) gemeenschap, of krachtens een roeping van een meerdere dan hij.
Want wat allen gemeen is, kan niemand persoonlijk zich aanmatigen; hij kan het alléén zich toeëigenen, als hij ertoe wordt geroepen. Derhalve, dat dit sacrament der priesterwijding, als het iets is, niets anders is dan een zeker gebruik om iemand tot de dienst van de kerk te roepen. Vervolgens

^|86|

dat het priesterschap naar zijn eigenlijke aard niets anders is dan een Dienst des Woords: ik bedoel: niet van de wet, maar van het Evangelie”¹⁴.

Spreekt dus CA 14 over het ‘rite vocatus’¹⁵, dan is dat woord ook al in de vroege geschriften van Luther voorbereid. Dit ‘rite vocatus’ wil méér aanduiden dan de noodzaak van een vrijblijvende menselijke orde-maatregel. Wij hebben in deze ordening te maken met de wil van de Heilige Geest, die op deze wijze regeert in de gemeente van Christus en daar het geloof wil werken¹⁶.

Daarom zullen wij het zware accent op het priesterschap van alle gelovigen steeds moeten verstaan in zijn polemische spits tegen de roomse leer omtrent de potestas van de clerus. Al blijken sommige uitspraken niet onbeschermd te zijn tegen het gevaar van misverstand en misinterpretaties — doorslaggevend behoort voor ons te zijn, dat Luther vanaf het begin in zijn denken over de goede inrichting van de kerk zonder moeite over de ambtelijke dienst van Woord en sacramenten wist te spreken.

Spreekt hij in 1520 van de ‘vrijwillige toestemming’, dan heeft zulk spreken in feite betrekking op het recht van de gemeente om zelf haar ambtsdragers te roepen. Dat dit recht ook een roeping van Godswege is en daarin gegrond is, zou hij later meer expliciet tot uitdrukking brengen¹⁷.

¹⁴ Vert.-Impeta in a.w., 111. De centrale zin uit dit gedeelte luidt in het Latijn: „Quod enim omnium est communiter, nullus singulariter potest sibi arrogare, donec vocetur” (WA 6,566). Wie dus ‘priester’ is, is daarom nog geen ‘Pfarrer’. De ‘potestas’ om het evangelie te verkondigen, is gemeenschapsbezit en juist daarom mag niemand het voor zich alleen opeisen. Vgl. hier de interpretatie van W. Stein, a.w., 90, 123.
¹⁵ „De ordine ecclesiastico docent, quod nemo debeat in ecclesia publice docere aut sacramenta administrare nisi rite vocatus” (BSLK,69). Zie de interpretatie bij H. Lieberg, a.w., 271vv., 298, 314vv., 333vv.
¹⁶ Vgl. de verwijzing naar 1 Kor. 14: 40 in WA 12,189. In dit gedeelte van De instituendis ministris Ecclesiae, 1523, schrijft Luther: „Verum haec omnia de iure communi Christianorum diximus. Nam cum omnium Christianorum haec sint omnia (uti probavimus) communia, nulli licet in medium prodire autoritate propria et sibi arripere soli, quod omnium est.
Arripe sane id iuris et exequere, ubi nullus est, qui simile ius habeat.
Verum haec communio iuris cogit, ut unus, aut quotquot placuerint communitati, eligantur vel acceptentur, qui vice et nomine omnium, qui idem iuris habent, exequantur officia ista publice, ne turpis sit confusio in populo dei, et Babylon quaedam fiat in Ecclesia, sed omnia secundum ordinem fiant, ut Apostolus docuit. Aliud enim est ius publice exequi, aliud iure in necessitate uti: publice exequi non licet, nisi consensu universitatis seu Ecclesiae, In necessitate utatur quicunque voluerit”.
¹⁷ Vgl. het voortreffelijke overzicht van H. Fagerberg in TRE 2,553-567.

^|87|

1.3 Het is begrijpelijk dat Luthers geladen woordkeus in de strijdsituatie van de twintiger jaren van de zestiende eeuw tot veel interpretatie-problemen heeft geleid.

Met name in de negentiende eeuw heeft binnen het Duitse lutheranisme een langdurige pennestrijd gewoed over de problemen rondom de delegatio tot en de institutio van het ambt. Is het ambt een zaak van ‘Ordnung’ of van ‘Stiftung’? Op dat punt weken de inzichten van de laag- en hoogkerkelijke interpretatie:
J.W.F. Höfling contra F.J. Stahl, W. Löhe en A.F.C. Vilmar¹⁸.

Ondanks de grondige bewijsvoering van beide partijen eindigde de strijd onbeslist. Het dilemma deugde blijkbaar niet. Het was het dilemma tussen een collegialistisch en hiërarchisch kerkrecht.

In de twintigste eeuw heeft men getracht boven dit dilemma uit te grijpen. Met name de boeken van H. Lieberg en W. Stein ontlenen daaraan hun charme en hun kracht.

Thans kunnen we de zaak aldus stellen: de roeping tot het ambt is inderdaad een zaak van delegatio door de gemeente. Maar het is niet een delegatio in de zin van een democratische aanwijzing van een volksvertegenwoordiger. Evenmin is het een maatregel die louter door praktische overwegingen gedragen wordt¹⁹. Want achter deze delegatio ligt het bevel van Christus²⁰, zodat in de

¹⁸ Vgl. H. Fagerberg, Bekenntnis, Kirche und Amt in der deutschen konfessionellen Theologie des 19. Jahrhunderts, Uppsala 1952, 101vv., 197vv., 273vv.; G. Müller, Das neolutherische Amtsverständnis in reformatorischer Sicht, in KuD 17 (1971), 46vv. (met kritiek op de conclusies bij W. Stein, a.w., 205vv.); O. Weber, Grundlagen der Dogmatik, II, Neukirchen 1962, 628v.; S. Grundmann, Verfassungsrecht in der Kirche des Evangeliums, in ZevKR 11 (1964-1965), 9vv. Grundmann geeft uitvoerige literatuuropgaven, ook over de voortgang van het debat in de twintigste eeuw.
¹⁹ Vgl. E. Kinder, Der evangelische Glaube und die Kirche, Berlin 1958 (2.A. 1960), 153.
²⁰ Vgl. b.v. Apologia Confessionis Augustanae, 13: „Habet enim ecclesia mandatum de constituendis ministris, quod gratissimum nobis debet, quod scimus Deum approbare ministerium illud et adesse in ministerio. Ac prodest, quantum fieri potest, ornare ministerium verbi omni genera laudis adversus fanaticos homines, qui somniant spiritum sanctum dari non per verbum, sed propter suas quasdam praeparationes, si sedeant otiosi, taciti, in locis obscuris, expectantes illuminationem, quemadmodum olim enthousiastai docebant et nun docent Anabaptistae” (BSLK,294).
Luther schrijft in Von den Konziliis und Kirchen, 1539, o.m. het volgende: „Denn man muss Bisschove, Pfarrher oder Prediger haben, die öffentlich und sonderlich die abgenanten vier Stück odder heilthum geben, reichen und uben, von wegen und in namen der Kirchen, viel mehr aber aus einzetzung Christi, sie S. Paulus Eph. 4 sagt: ‘Dedit dona hominibus’” (WA 50,632v.). Vgl. hier E. Kinder, a.w., 152vv.; C.H. Ratschow in TRE 2,613v. Ratschow schrijft: „Bei ➝

^|88|

delegatio de vocatio van Christus komt tot de man, die tot het ambtelijke dienstwerk geroepen wordt. Het ambt komt wel door (middel van) de gemeente naar de ambtsdrager toe, maar het is toch afkomstig van Christus. Het is dus tegelijk een zaak van goddelijke institutio.

Voor Luther ligt dit gegeven in teksten als Rom. 1: 16, Ef. 4: 11vv., Rom. 10: 15. De kerk is geboren uit het Woord en leeft door het Woord. Dat Woord wil gepredikt worden en vraagt om het ministerium verbi²¹. Het ‘instituut’ van dit ministerium is ingebed in het heilsproces waardoor God zondaren rechtvaardigt en vrijmaakt van de zonden.

Stellig heeft de oppositie tegen het spiritualisme Luther gebracht tot een andere accentuering dan in 1520. De spiritualisten wilden van geen ambtelijke orde weten, omdat zij meenden de genade in zichzelf te bezitten. De negatie van de uitwendige orde werd aldus tot een kenmerk van het werk van de Heilige Geest gemaakt.

Dit revolutionaire élan noodzaakte Luther (evenals de andere reformatoren) o.m. tot het accentueren van de institutio Dei in de ambtelijke dienst. Maar de ‘instituut’-gedachte zélf is niet uit de oppositie tegen de spiritualisten ontstaan. Veeleer ligt de idee van het ‘institutaire’ aspect van het ambt — voor wat Luther betreft — in de rechtvaardigingsleer. De gemeente bezit in Christus alle rijkdommen van Christus. Daarom is ieder gemeentelid priester en profeet. Maar dat bezit ligt in Christus — het moet steeds opnieuw door de prediking worden aangedragen en in het geloof eigen

➝ dieser Ordnung handelt es sich also um einen theologisch belangvollen als solchen scheinbar ‘äusserlichen’ Gesichtspunkt, der aber viel zu besagen hat. Die Gemeinde agiert nicht als Kollektiv, sondern ihr Wille fasst sich in der Anerkennung eines besonderen Trägers des Wortes zusammen. Der Gedanke der Ordnung ist nicht reine Zweckmässigkeit, so wird es im kongregationalistischen Gemeindekonzept gesehen. Diese Ordnung ist vielmehr als Berufung und Anerkennung eines besonderen Dienstes in und an der Gemeinde Bekenntnis zu dem Begegnungs-Charakter der Botschaft.
In dieser Anrede wird der ‘einzelne’ Christ zur Anerkenntnis seiner Schuldigkeit vor Gott gebracht und durch die Vergebung über sich als Einzelnen hinaus in den gemeinsamen Liebeswillen zur Welt aufgehoben. Dieser Vorgang — Vereinzelung und Gemeinsamkeit der Liebe — konsolidiert sich am Aufruf des Evangeliums, der sich als solcher durch einzelne Berufene vermittelt. Der Ordnungsgesichtspunkt ist also gar nicht ‘äusserlich’. Er hat sehr tiefliegende — in der Sache dieser Botschaft liegende — Gründe. Er ist zwar soziologisch und auch gruppendynamisch beschreibbar aber nicht begründbar”.
²¹ Vgl. H. Lieberg, a.w., 22-24. W. Stein oordeelt aldus over de monografie van Lieberg: „Diese Darstellung ist als Zusammenfassung a posteriori sicher nicht falsch. Man muss aber daran erinnern, dass sie von Luther nicht so dialektisch aufgebaut wurde” (a.w., 211).

^|89|

gemaakt worden. De mens is immers voor God simul iustus et peccator: als iustus heeft hij alles in Christus, als peccator heeft hij voortdurende bediening van het Woord en de sacramenten nodig. En dat: simul! Vandaar: simul delegatio et institutio²².

Wij geven tot slot van dit onderdeel de samenvatting van H. Lieberg door:
„Wenn auch Luthers Amtslehre in einer durch die jeweilige Situation stark bedingten und in einer Entwicklung ausgebildeten Zweipoligkeit ihr Wesen hat, ist sie nicht ohne tiefe innere Einheit. Man kann diese wohl in der alles beherrschenden Bedeutung des Wortes erblicken. Für Luther ist nicht das Wort um des Amtes willen da, sondern durchaus das Amt um des Wortes willen. Das Wort hat für Luther immer die unbedingte Priorität und Superiorität in der Kirche. Verbum dei ... supra Ecclesiam est incomparabiliter. Luther geht immer davon aus, dass sine verbo nihil constet in Ecclesia et per solum verbum omnia constent, dass darum das Amt des Wortes omnium in Ecclesia et summa et maxima est.
Lehrt Luther das allgemeine Priestertum als Inbegriff des Amtes und bringt er es zur Begründung des konkreten Amtes in Ansatz, so geschieht es, damit das Wort nicht gefangengenommen wird von einem nicht predigenden Priesterstand, der die Gewalt zu lehren für sich allein in Anspruch nimmt, ohne die Funktion auch zu tun oder doch ohne sie recht zu tun. Non potestas Papae aut alicuius Episcopi in Ecclesia dominatur, sed verbum dei, quod nulli est alligatum, omnium liberrimum, rex regum et dominus dominantium.
Luther leitet das Amt aus dem allgemeinen Priestertum ab, um dem Wort freie Bahn zu schaffen, dass es laufen und Frucht bringen kann in der Kirche. Erheben sich aber die spiritus enthusiastici, um mit ihrer Menschenlehre das Wort zu entstellen und in die umgekehrte Gefangenschaft zu nehmen, hält Luther ihnen das geordnete, gestiftete Amt des Wortes entgegen und fordert klaren Nachweis legitimen Berufs.
Sieht er das Wort von den Mauern eines falschen Ordobegriffes umfangen, bricht er diese mit Recht und Pflicht des allgemeinen Priestertums auf und erhebt die Vokation durch die Gemeinde auf den Schild. Gewährleistet die Vokation der Gemeinde die Reinheit des Wortes nicht mehr, stellt er die Ordination in virtute verbi daneben. Das magnetische Kraftfeld, das sich um die beide Pole seiner Amtslehre legt und ihr Verhältnis zueinander bestimmt, ist das lebendige Wort, die viva vox evangelii. Dass sie recht ausgerichtet werde, ist ihm der tiefste Sinn des Amtes und der Ordination”²³.

²² Vgl. W.J. Kooiman, Het algemeen priesterschap der gelovigen volgens Luther, in RW 6 (1964) 74vv.; R. Prenter, Die göttliche Einsetzung des Predigtamtes und das allgemeine Priestertum bei Luther, in ThLZ 86 (1961), 321vv., herdrukt in Theologie und Gottesdienst, Aachen-Göttingen 1977, 207vv.
²³ H. Lieberg, a.w., 241v.

^|90|

2 M. Bucer

De kerkhistorische weg van Wittenberg naar Genève loopt via Straatsburg, het arbeidsveld van Martin Bucer (1491-1551). Hij arriveerde daar als leerling van Luther en werd in die stad leermeester van Calvijn.

Met Luther had hij een sterke relatie, al had Luther zelf zijn duidelijke reserves tegenover hem²⁴. Ook met de kerken in Duitsland heeft hij intensieve contacten onderhouden. Zo was hij b.v. als actief deelnemer present bij de Marburger godsdienstgesprekken van 1529 (met Luther en Zwingli) en 1538 (met de Dopersen) en hij ontbrak niet op de rijksdag te Augsburg (1530), de godsdienstgesprekken te Hagenau en Worms (1540, 1541) en de rijksdagen te Regensburg (1541 en 1546). In 1543 verbleef hij vele maanden in Bonn om Hermann von Wied, de aartsbisschop van Keulen, te adviseren en wij treffen zijn naam aan onder de Wittenbergse Concordia inzake het avondmaal (1536) en onder de theologen van Schmalkalden die in 1537 Melanchthons traktaat De potestate et primatu papae voor hun rekening namen²⁵.

Door Bucers grote activiteit werd Straatsburg in die jaren een metropool temidden van de kerken van de Reformatie²⁶. In deze stad zocht Johannes Calvijn toevlucht, toen hij in 1538 uit Genève verbannen werd. Het was het jaar dat wel ‘een hoogtepunt’ in Bucers leven is genoemd²⁷. Bucer, in de kracht van zijn leven, werd ongewild de leermeester van Calvijn en versterkte op die wijze in aanzienlijke mate zijn contacten met de Zwitsers-gereformeerde kerken. Terwijl hij zelf in nauwe relatie met de lutherse kerken stond, werd hij tegelijk de architect van de gereformeerde ambtsbeschouwing.

Hij wist zich één met Luther, zovaak het ging om de fundamentele uitgangspunten van de strijd tegen de roomse hiërarchie. Tegelijk

²⁴ Vgl. over de relatie Luther-Bucer: W. van ’t Spijker, ‘Gij hebt een andere geest dan wij’, in J. Hovius e.a., Uw knecht hoort, Amsterdam 1979, 65-83; H. Bornkamm, Martin Luther in der Mitte seines Lebens, Göttingen 1979, 463v., 571v.; R. Stupperich in TRE 7, 260v.
²⁵ Vgl. BSLK,497; R. Stupperich, a.a., 258vv.; J. Staedtke in TRE 1,109v. W. van ’t Spijker schrijft: „Een zeer belangrijk deel van Bucers activiteiten speelde zich dus buiten Straatsburg af” (De ambten bij Martin Bucer, Kampen 1970, 220).
²⁶ Vgl. W. van ’t Spijker, a.w., 10vv., 107vv.; W. Balke, Calvijn en de doperse radikalen, Amsterdam 1973, 125.
²⁷ W. van ’t Spijker, a.w., 110.

^|91|

was hij een zelfstandig bijbellezer, zodat hij geen epigoon van Luther kon worden. Hij was de dankbare leerling, die zelfstandig verder componeert. Daardoor was hij in staat om op allerlei onderdelen van het arbeidsveld, waar Luther niet of in mindere mate had kunnen werken, vormende voorlichting te geven. Met name door zijn praktische vormgeving, b.v. van de eredienst en de ambtelijke dienst, gaf hij veel aanschouwelijk onderwijs aan zijn tijdgenoten.

Al zou over de relatie Zürich — Straatsburg/Genève ook veel te verhalen zijn, o.i. behoort de relatie Straatsburg — Genève primair onze aandacht te hebben.

Wij verkeren daarbij in de gelukkige omstandigheid te kunnen beschikken over een deskundige en betrouwbare gids: de dissertatie van W. van ’t Spijker over de ambten bij Martin Bucer. Wij kunnen ons in dit verband beperken tot de eerste drie stellingen die de auteur aan zijn monografie heeft toegevoegd.

Deze stellingen luiden aldus:
1 „Bucers visie op het priesterschap der gelovigen is sterker dan die van Luther pneumatologisch bepaald”.
2 „Door zijn hanteren van een onverbrekelijke relatie tussen charisma en ambt is er in Bucers beschouwingen geen plaats voor een dilemma tussen het ambt als instelling van Christus en als functie van het priesterschap der gelovigen”.
3 „Volgens Bucer is de kerkelijke tucht derde ‘nota ecclesiae’”.

Ter toelichting kunnen we wijzen op het volgende:

Ad 1 Bucer staat geheel in de lijn van Luther, wanneer hij uitgaat van de genoegzaamheid en volmaaktheid van het ene offer van Christus. De heerschappij van de levende Christus in de gemeente vindt haar grondslag in dát offer. Geen kerkelijke functionaris kan ooit iets toevoegen aan hetgeen de christen van Christus ontvangt. Daarmee is aan de sacramenten van mis en priesterwijding alle grond ontvallen.

Het verschil met Luther is een kwestie van accent. Voor Luther was de actieve presentie van Christus in de gemeente gegeven in het gepredikte woord van de rechtvaardiging, terwijl het priesterschap van de gelovigen voortkomt uit het sacrament van de doop.

Bij Bucer krijgt de inwoning van Christus in de gemeente door de Heilige Geest nadruk; als lidmaat van die gemeente heeft ieder gelovige door deze Geest deel aan de zalving van Christus. De pneumatologie komt bij hem dus tot ontplooiing; het is deze wijze

^|92|

van inwoning van de verhoogde Christus in de gemeente, waaraan de gelovigen al hun ‘potestas’ ontlenen.

„De sleutel der kennis komt principieel toe aan alle gelovigen en de potestas iurisdictionis wordt materieel aan alle gelovigen toegekend”²⁸. Daarom zijn alle gelovigen ‘geestelijken’ en bestaat er geen ambtelijke macht, die niet aan de gelovigen zou toekomen²⁹. Ook onafhankelijk van de ambtsdragers zijn de gelovigen tot zeer veel onderlinge opbouw in staat³⁰.

Deze uitspraken van Bucer mogen wij niet individualistisch interpreteren. Want Bucer legt teveel nadruk op de gemeente-vormende kracht van de Heilige Geest dan dat wij hem van een spiritualistisch individualisme zouden kunnen verdenken.

Ad 2 Bucer heeft juist in zijn oppositie tegen de Dopersen — die in de dertiger jaren van de zestiende eeuw in groten getale toevlucht in Straatsburg zochten³¹ — zich duidelijk rekenschap gegeven van de institutaire toerusting van de gemeente door de dienst van de ambtsdragers: de bediening van het Woord en de sacramenten door speciaal daartoe gemachtigde dienaren.

Uit de charismatisch toegeruste gemeente zien wij bij Bucer de ambtelijke institutaire diensten omhoog komen, die functioneren onder het gezag van Christus en als instrumenten van de Heilige Geest.

Voor Bucer vormden deze ambtelijke diensten geen tegenstelling tot de charismatische uitrusting van de gemeente. Want ook de ambten zijn geschenken van Christus, naar het spreken van de apostel in Ef. 4: 8, 11. Al deze speciale gaven staan ten dienste van het woord van Christus en zijn instrumenten in de handen van de enige Heer van de kerk.

Daarom ziet Bucer ook een speciale missio Dei naar sommigen in de gemeente komen. Deze missio Dei maakt God zelf in het midden van de gemeente herkenbaar, zodat de gemeente daaraan zelf gestalte mag en kan geven in de roeping tot het ambt.

Dit inzicht vormt een gewichtige tegeninstantie tegen het spiritualistische drijven. Immers, de geestdrijvers roemden in hun ‘inwendige roeping’, die slechts door henzelf vernomen werd. Daartegenover sprak Bucer van een missio en vocatio van Godswege, die niet

²⁸ W. van ’t Spijker, a.w., 57.
²⁹ A.w., 76vv.
³⁰ A.w., 24, 162, 227, 333vv.
³¹ W. Balke, a.w., 126vv., 151vv.

^|93|

omgaat buiten de concrete gemeente, maar waarin de gemeente juist actief betrokken is krachtens haar geestelijke volmacht.

Hier vinden wij de achtergrond van het latere spreken in de bevestigingsformulieren van de Nederlandse gereformeerde kerken: „wettig van Gods gemeente en mitsdien (= daardoor) van God zelf geroepen”.

Er is een priesterschap van alle gelovigen én een dienst van het Woord. Beide ‘lijnen’ vinden hun eenheid in de presentie van Christus door de Geest in de gemeente.

Naar de weergave van Van ’t Spijker kwam Bucer tot deze formule: de sleutelmacht van de kerk berust bij de gemeente als geheel, maar de uitoefening daarvan is toevertrouwd aan de door Christus gegeven ambtsdragers, die als zodanig Christus én de gemeente vertegenwoordigen³².

De ‘macht’ die de ambtsdragers oefenen, is niet hún macht, een autonome en aan het ambt als zodanig inherente macht, die de ambtsdrager qua talis boven de gemeente zou uitheffen. Zijn ‘macht’ is uitsluitend gelegen in de macht van het Woord van Christus en dat is het Woord dat aan heel de gemeente is toevertrouwd.

Daarom kan het ministerium niet in mindering komen op het priesterschap van de gelovigen en wordt het evenmin daardoor overbodig gemaakt. Het is een apart geschenk van Christus, dat onmisbaar is in de opbouw van de gemeente. Zó wil Christus in zijn genade regeren over zijn volk. Deze genade is niet het monopolie van het ambt en evenmin de negatie van het ambt.

Wij staan hier voor de eigen aard van het werk van de Heilige Geest, die de Geest van Christus is. Hij schenkt aan de gemeente de charismata, maar Hij doet deze charismata niet concurreren met het Woord van Christus, dat in de gemeente bediend wil zijn. Terecht spreekt Van ’t Spijker in dit verband over het filioque, dat wij in verband met het dogma van de Triniteit kennen uit het zgn. Nicenum³³.

Ad 3 Bucer heeft veel nagedacht over de explicatie van het ene ministerium in meerdere werksoorten — al naar de opbouw van de gemeente nodig heeft. Hij heeft fundamentele inzichten terzake van het diaconaat geformuleerd en in gelijke zin heeft hij gewerkt

³² A.w., 122-126, 276, 341vv.
³³ A.w., 432.

^|94|

aan de ontplooiing van het presbyteraat. Op de concrete betekenis daarvan hopen we in ander verband terug te komen.

Momenteel interesseert ons het feit dat Bucer de onmisbaarheid van de kerkelijke disciplina vanuit het Woord van God zelf heeft erkend en aan zijn rijpende overtuiging ook gestalte gegeven heeft in de praktijk van het gemeenteleven.

Disciplina is weg-wijzing, opzicht en tucht. De sleutelmacht bestaat in de bediening van het Woord en van deze disciplina als persoonlijk toegespitste pastorale zorg.

Met name in de behartiging van deze disciplina zag Bucer gaandeweg meer het werkterrein van het presbyteraat³⁴.

Presbyters zijn herders van de gemeente. Ook deze herders staan niet boven de gemeente, maar worden door Christus genomen uit het midden van de gemeente. Er blijkt een variatie in de bedieningen te zijn en God weet daarvoor allerlei mensen te gebruiken. Naarmate Bucer meer oog kreeg voor de fundamentele betekenis van de kerkelijke tucht, werd zijn nadruk op dit presbyteraat sterker³⁵. Bucer streefde naar een praktisch toegespitste zielszorg, die in gezamenlijk beraad van ouderlingen en predikanten zou kunnen geschieden. Ook op dit punt zien wij Bucer verder komen dan Luther, die praktisch bleef steken in de ‘Pfarrerkirche’ en ondanks zichzelf toch weer uitkwam bij een sterk onderscheid tussen de ‘Pfarrer’-stand en het volk.

Bucer was ervan overtuigd dat God naast de predikanten uit het volk mannen geeft, die ook zonder theologische opleiding betrokken worden in de regering van de kerk en de pastorale zorg voor de gelovigen.

Deze overtuiging heeft een stempel gezet op de gereformeerde kerkregering in Genève en (o.m.) in Nederland.

Het is in dit verband niet noodzakelijk de concrete situatie te analyseren, waarbinnen Bucer te werken had. Met name de relaties tussen de overheid en de kerk leverden complicaties op, die de vrije uitoefening van de kerkelijke tucht over de gemeente bemoeilijkten³⁶. Juist op dit punt kwam de botsing tussen Bucer en de

³⁴ Vgl. mijn Media Vita, 16vv., 68vv.
³⁵ W. van ’t Spijker, a.w., 168vv. over Bucers Von der waren Seelsorge (1538), vgl. ook a.w., 204v., 210, 252vv. Van ’t Spijker schrijft: „In de uitoefening van de tucht blijkt dat de christelijke gemeenschap een levende gemeenschap is, of anders gezegd, dat de diakonia van Christus reëel functioneert onder zijn leden. De dienaren zijn organen van de gemeente als levend Lichaam van Christus en tegelijkertijd organen van Christus zelf” (a.w., 255).
³⁶ Vgl. hfdst. 5, sub 5.

^|95|

overheid en het zijn de conflicten rondom het herstel van het presbyteraat, die uiteindelijk (in 1549) Bucer hebben genoodzaakt Straatsburg te verlaten. Bucer zag geen kans zijn idealen te verwezenlijken³⁷. Maar zijn werk is niet vergeefs geweest: veel van zijn onderricht kon gerealiseerd worden in de Nederlandse vluchtelingengemeente in Londen (onder leiding van J. à Lasco en M. Micron) en op die wijze zijn weg vinden naar de latere gereformeerde kerken in Nederland.

Met het releveren van deze drie punten kunnen wij momenteel volstaan. Zij geven ons voldoende zicht op de vormgeving van de ambtelijke dienst in de eeuw van de Reformatie en maken het ons mogelijk om het werk van Calvijn te verstaan in zijn historische context.

3 J. Calvijn

3.1 Calvijn is de man van de tweede generatie der reformatoren. Hij kon steunen op het werk dat mannen als Luther, Melanchthon, Bucer, Zwingli en Oecolampadius hadden verricht. Bovendien gaat Calvijn systematisch te werk in zijn voorlichting. Hij schiep in zijn Institutio christianae religionis een centraal houvast voor zijn gedachten en de zorg voor dit geschrift zou heel zijn werkzaamheid begeleiden.

Zo kunnen wij b.v. verstaan dat wij bij Calvijn veel minder extreme formuleringen tegenkomen dan bij iemand uit Luther uit de twintiger jaren van de zestiende eeuw en dat de oppositie tegen de spiritualisten hem vanaf het begin van zijn publieke voorlichting voor de geest heeft gestaan.

Diverse factoren werkten op deze wijze eraan mee dat Calvijn een synthese tot stand kon brengen van allerlei elementen, die in de roerige jaren van zijn eeuw aan het licht waren gekomen.

Onderzoeken wij Calvijns werk terzake van de ambtelijke diensten die God in de kerk heeft gesteld, dan zien wij hem allereerst als de dankbare en zelfstandige leerling van Luther³⁸.

³⁷ Bucer was sterk geïmponeerd door het voorbeeld van de Boheemse Broeders, die vrij waren van elke vorm van overheidsinmenging. Hetzelfde valt te zeggen ten aanzien van de Franse vluchtelingengemeente in Straatsburg ten tijde van Calvijns verblijf en werkzaamheid aldaar, vgl. W. Balke, a.w., 145-154.
³⁸ Vgl. A. Ganoczy, Ecclesia Ministrans. Dienende Kirche und kirchlicher Dienst bei Calvin, Freiburg 1968, 20v.; Praefatio in OS I,16v.

^|96|

In de eerste druk van de Institutie (1563) treffen wij in cap. 5 een paragraaf aan De ordinibus ecclesiasticis³⁹. Daarin verwerpt hij in korte woorden de idee van een essentieel priesterschap in de kerk, dat de beschikking zou hebben over de potestas ordinis. Allen die zich priesters noemen ‘tot het offeren van een zoenoffer’⁴⁰, doen Christus onrecht aan. Want Hij alleen is priester in eeuwigheid, nadat Hij eenmaal een offer van eeuwige reiniging en verzoening geofferd heeft⁴¹. „In Hem zijn wij allen priesters, maar om lof en dankzeggingen en eindelijk onszelf en het onze Gode te offeren. Hij alleen heeft dit bijzondere gehad, dat Hij door zijn offerande God verzoende en de zonde reinigde”⁴².

De conclusie ten aanzien van het roomse priesterschap is dan ook: „Wat blijft er over te zeggen dan dat het priesterschap van die lieden een goddeloze heiligschennis is”⁴³. Hieraan heeft Calvijn later de krachtige volzinnen toegevoegd: „Want Christus heeft geboden, dat uitdelers van zijn evangelie en van de verborgenheden moesten worden geordineerd, maar niet, dat offeraars moesten worden gewijd. Hij heeft een bevel gegeven aangaande het prediken van het evangelie en het weiden der kudde, maar niet aangaande het brengen van offeranden”⁴⁴. Vandaar, dat Calvijn bij zijn uitleg van Rom. 15: 15, 16 de dienaren des Woords slechts ‘priester’ wil noemen bij wijze van toevallige metafoor. Het is geen vaste titel⁴⁵.

In dit alles horen wij de dankbare leerling van Luther. God heeft de dienst van het Woord ingesteld en wil men episcopus of presbyter heten, dan zal men moeten préken⁴⁶! Want in het Woord regeert God over zijn volk. Daarom is ook alle ambtelijke potestas niet in de ambtsdragers gelegen, maar slechts in dat Woord te vinden; de sleutelmacht is niet aan personen gebonden⁴⁷.

³⁹ OS I,205-220. In de vierde druk is dit IV,19,22v.-33.
⁴⁰ „ad offerendam placationis hostiam”, OS I,210.
⁴¹ „hostiam semel obtulit aeternae expiationis et reconciliationis”, OS I,210 (IV,19,28).
⁴² Voor de Nederlandse vertaling gebruiken we in de regel de editie van A. Sizoo (Delft 1931).
⁴³ „Quid superest nisi istorum sacerdotium impium esse sacrilegium?”, OS I,210.
⁴⁴ Inst. IV,19,28.
⁴⁵ „hac metaphora per occasionem est usus” (CR 77,276). Vgl. A. Ganoczy, a.w., 202. Het is interessant dat ook H. Küng, De Kerk, 445, spreekt over de symbolische zin van deze tekst.
⁴⁶ Vgl. b.v. Inst. IV,4,2 en 3; 5,10-13; 7,23. Over Luthers spraakgebruik schreven we sub 1.1. Vgl. ook de citaten, die ons worden doorgegeven door J. Koopmans, Das altkirchliche Dogma in der Reformation, München 1955, 34v.

^|97|

Het past bij deze beheerste afwijzing van een hiërarchisch priesterschap in de kerk, dat Calvijn het priesterschap van alle gelovigen op veel ingetogener wijze dan Luther ter sprake brengt. Deze idee speelt bij hem duidelijk een veel minder dominante rol dan bij Luthers eerste polemieken tegen Rome; zij heeft haar rol als ‘stoottroep’ in de polemiek tegen de hiërarchie kennelijk afgelegd.

Daarbij valt ook de bedenken, dat juist de Dopersen snel gereed stonden om de gedachten van het priesterschap van alle gelovigen naar zich toe te halen, teneinde daaraan een spiritualistische, anti-ambtelijke spits te geven⁴⁸.

In de strijd tegen de hiërarchie wil Calvijn zijn overtuiging op dit punt niet verzwijgen, maar hij beschermt haar als ’t ware bij voorbaat tegen misbruik en overdrijving.

Stellig was voor hem de naam ‘clerus’ een eretitel voor het gehele volk⁴⁹ en aan de strekking van 1 Petr. 2: 9 en Op. 1: 6 wilde hij niet graag tornen⁵⁰. Calvijn wilde geen priesterkaste in de kerk, die

⁴⁷ Inst. IV,8,2,4,9,13; IV,10,7 en 11,1. Calvijn schrijft in 1544: „Sacerdotes fatemur dispensatores esse mysteriorum Dei (1 Kor. 4: 1), ideoque legitimos coenae administros ... Constitui porro ex Dei mandato et regulo scripturae debent, non ad immolandum, sed ad regendam ecclesiam, pascendumque gregem verbo Domini, et sacramenta administranda. De absolvendi potestate sic habendum est, datum quidem ministerium reconciliationis veris pastoribus, ut sua doctrina, hoc est, evangelii praedicatione, homines reducendo cum Deo, in gratiam, a peccatis absolvant (2 Kor. 5: 20). Hoc tamen non alligatum esse personis, sed verbo: adeoque verbo potius quam hominibus esse datum, ut a quocunque proferatur gratiae remissio, certam absolutionem in foro conscientiae adferat. Tametsi enim peculiariter apostolis dicitur ... (Joh. 20: 23), tamen claves universae ecclesiae datas esse agnoscunt sancti patres ... Nam remissio peccatorum in Christo, per quemcunque annuncietur, vera est absolutio” (Art. 8 De potestate consecrandi van de Articuli a facultate sacrae theologiae Parisiensi determinati ... cum antidoto, 1544, CR 35,19).
⁴⁸ Dit gevaar van subjectivistische usurpatie is voortdurend aanwezig, vgl. mijn Enige vragen inzake het kerkelijke ambt, in Almanak F.Q.I. 1977, Kampen 1977, 82-91.
⁴⁹ 1 Petr. 5: 3, vgl. Inst. IV,4,9.
⁵⁰ Inst. IV,18,17 en 19,25. Voor de interpretatie van IV,12,1 wijzen we op F.L. Rutgers, De beteekenis der gemeenteleden als zoodanig, volgens de beginselen, die Calvijn, toen hij openlijk optrad, heeft ontwikkeld, toegepast, Amsterdam 1906, 58; J. Bohatec, Calvins Lehre von Staat und Kirche, mit besonderer Berücksichtigung des Organismusgedankens, Breslau 1937, 412 (contra de interpretatie van K. Rieker) en W.O. Münter, Kirche und Amt II. Die Gestalt der Kirche ‘nach göttlichem Recht’. Eine theologiegeschichtlich-dogmatische Untersuchung zu den reformatorischen Bekenntnisschriften, München 1941, 54.
Uit het commentaar van Calvijn op 1 Petr. 2: 9 citeren we de volgende passage: Mozes noemt de vaderen een „sacrum regnum, quia totus populus quasi regio libertate praeditus erat, et ex eius corpore electi erant sacerdotes. Proinde utraque dignitas simul permixta erat. ➝

^|98|

zichzelf stelt tegenover en verheft boven de ‘leken’. Evenmin begeerde hij de ‘democratische’ ordeloosheid van de Dopersen. In Christus, de enige echte priester, zijn wij allen priesters voor God⁵¹.

3.2 Calvijn is steeds bezig geweest om zijn aanvankelijke inzichten, zoals die in de eerste druk van de Institutie naar ons toekomen, te verdiepen en uit te bouwen.

Zijn ambtelijke ervaringen, zijn intensieve contacten met Bucer tijdens zijn Straatsburgse periode (1538-1541), zijn langdurige confrontatie met de Dopersen en zijn voortgaande bestudering van de Heilige Schrift en van de kerkvaders noodzaakten hem tot explicatie en verscherping van zijn geloofsovertuiging inzake de kerk van Christus en de ambtelijke diensten daarin. Met name in de tweede en derde druk van de Institutie (1539, 1543) zien wij hem bezig zijn ecclesiologie uit te bouwen. Calvijn kreeg scherper kijk op de zichtbare kerk als moeder van de gelovigen en ging sterker accent leggen op de noodzaak van de ambtelijke bediening van Woord, sacrament én tucht⁵².

Vandaar, dat ook de leer over de ambten steeds breder wordt uitgewerkt. Met name in de derde druk is dat het geval. Toen publiceerde hij b.v. voor het eerst de belangrijke capita, die wij in IV,3,1,4 en 8 terugvinden⁵³. Juist een vergelijking van de diverse

➝ Nunc vos estis sacerdotes regii, et quidem praestantiore modo: quia singuli in Christo consecrati estis, ut sitis et regni socii, et sacerdotii participes. Tametsi ergo aliquid vobiscum simile habuerint patres, illis tamen longe praestatis” (CR 83,240).
⁵¹ Vgl. Inst. II,7,1 en 15,6 en de uiteenzetting van A. Ganoczy, a.w., 195-198. Wij citeren het slot daarvan: „Calvin behandelt die Lehre vom königlichen Priestertum indes nicht gerade ausführlich; er legt ihr schliesslich auch nur eine sehr eingeschränkte Bedeutung bei. Sein Augenmerk gilt vielmehr dem Dienst in der Kirche als dem Priestertum. Er stellt sich energisch gegen eine Lehre vom Priestertum, wie er sie bei den römischen Theologen vorfand; aus dieser Abwehr heraus wird es für ihn viel wichtiger, das alleinige Priestertum Christi klarzustellen, als zu untersuchen, in welcher Weise die Gemeinschaft der Gläubigen daran teilnehme”.
⁵² Vgl. b.v. ook de belangrijke brief van Calvijn aan Bullinger d.d. 25 februari 1547. We citeren één passage: „Ministros scriptura testatur regenerare homines, corda ad Deum convertere, remittere peccata. Ut centies revolvas tales locos, nulla tamen invenietur magis dextra aut commoda interpretatio. Deum, cuius hoc totum proprium est, agere per suos ministros tanquam per organa. Cur enim ecclesia mater omnium piorum nuncupatur, nisi quia eius ministerio Deus nos regenerat? Cur minister patrem se ecclesiae cui praeest vocare audet, nisi quia eius opera utitur Deus?” (CR 40,486vv.).
⁵³ Vgl. A. Ganoczy, a.w., 158vv., 234vv., 316vv.

^|99|

edities van de Institutie stelt ons in staat Calvijns inzichten inzake de aard van de kerk en haar ambten te zien groeien.

Wanneer wij dan vervolgens letten op het eindresultaat (de vierde druk van 1559), kan het ons niet verbazen dat de diverse ‘naden’ niet geheel zijn weggewerkt en de voorgaande ontwikkeling der gedachten zich blijft aftekenen.

De ecclesiologie van boek IV kenmerkt zich op dit punt immers door een tamelijk gecompliceerde gedachtengang⁵⁴.

Een paar zaken zijn bij voorbaat duidelijk.

a Calvijn heeft niet de exegese van de bijbelse gegevens over het ambt rechtstreeks doorberekend naar de kerkelijke praktijk, waarin hijzelf verantwoordelijkheden te dragen had. Zijn overtuigingen zijn midden in die praktijk gerijpt; praktijk en bijbeluitleg hebben elkaar op een niet meer te reconstrueren wijze wederzijds beïnvloed⁵⁵.
Deze gang van zaken biedt een evidente weerlegging van de vaak geopperde idee⁵⁶, als zou Calvijn de orde en inrichting van de kerk op legalistische wijze hebben gedicteerd vanuit een door hem geconstrueerd model van de eerste gemeenten⁵⁷.

b Calvijn hechtte grote waarde aan de overeenstemming met de ‘oude kerk’. Vandaar, dat hij vaak argumenteert vanuit de episcopos- en presbyter-beschouwingen van (b.v.) Cyprianus, Augustinus, Hieronymus en hun tijdgenoten.

c Het stond voor Calvijn als goede leerling van Luther vast, dat het Woord en de sacramenten van Christus in de kerk bediend moeten worden. Evenmin kende hij aarzelingen ten aanzien van het diaconaat — ook daarin was hij allereerst door Luther⁵⁸ en vervolgens nog veel sterker door Bucer onderwezen.

In de derde plaats was hij reeds voor zijn verbanning uit Genève in 1538 overtuigd van de noodzaak van de tucht over de zeden, wil het

⁵⁴ Vgl. S.G. Huh, Presbyter in volle rechten. Het debat tussen Charles Hodge en James H. Thornwell over het ambt van ouderling, Groningen 1972, 126; A.F.N. Lekkerkerker, Oorsprong en functie van het ambt, ’s-Gravenhage 1971, 132, 136vv.; Wat is er aan de hand met het ambt? ’s-Gravenhage 1970, 48.
⁵⁵ Vgl. S.G. Huh, a.w., 130; J. Plomp, De kerkelijke tucht bij Calvijn, Kampen 1969, 84.
⁵⁶ Vgl. b.v. de interpretatie van R. Seeberg, a.w., IV/2,613vv.
⁵⁷ Vgl. dezelfde constatering bij H. Fagerberg in TRE 2,570; J. Weerda, Ordnung zur Lehre. Zur Theologie der Kirchenordnung bei Calvin, in J. Moltmann (ed.), Calvinstudien 1959, Neukirchen 1960, 163 (herdrukt in Nach Gottes Wort reformierte Kirche, Münster 1964, 132vv.); W. Krusche, Das Wirken des Heiligen Geistes nach Calvin, Göttingen 1957, 306.
⁵⁸ Vgl. WA 6,566.

^|100|

Woord van God tot gelding komen in het leven van de gelovigen. Die overtuiging kon in het Straatsburg van Bucer slechts verdiept worden. Bovendien kon zij daar, in zijn Franse gemeente, in de praktijk gerealiseerd worden.

Deze zaak was des te belangrijker met het oog op de pretentie van de Dopersen ten aanzien van het heilig houden van de gemeente. Volgens W. Balke⁵⁹ was het juist de praktijk van de kerkelijke tucht in Calvijns gemeente, die diverse Dopersen ontvankelijk heeft gemaakt voor Calvijns onderricht.

De rechte uitoefening van deze tucht is niet een zaak die aan één persoon kan worden toevertrouwd. Daarvoor is een kerkelijke rechtspraak nodig van een college, een ‘senaat van seniores’. Op deze wijze kwam Calvijn tot zijn overtuiging inzake de onmisbaarheid van het ouderlingen-ambt.

Toch had Calvijn moeite met de exegetische fundering van dit ambt der ‘seniores’. De complicaties rondom deze zaak hangen nauw samen met de historische omstandigheden waarin hij in Genève werken moest.

Naar de gewoonte van de tijd kende de stedelijke raad in Genève, evenals elders, de figuur van de ‘censores morum’⁶⁰. Calvijn wilde déze figuur graag ‘kerkelijk’ maken en hij heeft in zijn exegese van Rom. 12: 8, 1 Kor. 12: 28 en 1 Tim. 5: 17 getracht het bijbels fundament voor deze transpositie aan te wijzen⁶¹.

Maar deze stand van zaken betekent wel, dat de figuur van de ‘senior’ er al was, voordat Calvijn vanaf 1539 (commentaar op de brief aan de Romeinen) zijn exegetische onderbouw kon leveren⁶²!

⁵⁹ A.w., 56, 122v., 130vv., 149v., 165vv.
⁶⁰ Vgl. W. van ’t Spijker over de ‘Kirchenpfleger’ in Straatsburg, ook wel genoemd de ‘Kirchspielpfleger’, a.w., 108v., 149vv., 178v., 181, 183vv., 195, 295vv., 312v., 440., vgl. ook diens opstel Ambt en gemeente aan het begin van de gereformeerde traditie, in ThRef 16 (1973), 17.
⁶¹ Over dit instituut van de stedelijke ‘censores’ worden wij geïnformeerd door o.m. W. Köhler, Zürcher Ehegericht und Genfer Konsistorium, II, Leipzig 1942, 448vv., 527, 556vv., 568vv.; W.F. Dankbaar, Over de voorgeschiedenis van het ouderlingenambt, bepaaldelijk in Oost-Friesland, in NAKG 48 (1967-1968), 166-181 (herdrukt in de bundel Hervormers en humanisten, Amsterdam 1978, 125-140); A.F.N. Lekkerkerker, a.w., 50, 136vv.; A. van Ginkel, De ouderling. Oorsprong en ontwikkeling van het ambt van ouderling en de functie daarvan in de gereformeerde kerk der Nederlanden in de 16e en 17e eeuw, Amsterdam 1975, 57v., 77vv. (over Oecolampadius in Basel), 162vv. (over J. à Lasco in Oost-Friesland); A. Ganoczy, a.w., 315vv.; S.G. Huh, a.w., 123vv.
⁶² Vgl. de bepaling uit Les Ordonnances Ecclésiastiques de l’Eglise de Genève (1541): „Quant est des Pasteurs, que l’Ecriture nomme aussi aucunes fois ➝

^|101|

Eerst in de Institutie van 1543 gaat Calvijn zijn exegetische onderbouw van deze grondovertuiging invoegen in zijn uiteenzetting over de ambtelijke diensten en deze gang van zaken verklaart het ietwat gecompliceerd karakter van zijn uiteenzettingen.

Calvijn had reeds, in navolging van Luther, aan episcopen en presbyters (gangbare nomenclatuur voor kerkelijke ambtsdragers) de prediking van het Woord als essentiële taak aangewezen⁶³. Dat stond hem aanvankelijk in de weg om de oefening van de kerkelijke disciplina als typische taak van de presbyters te zien. In teksten als Rom. 12: 8 en 1 Kor. 12: 28 (de prohistamenoi en kubernèseis) zag hij déze taak aangewezen. In dat verband sprak hij dan van seniores (geen gangbare kerkelijke terminologie!), aan wie de gubernatio is toevertrouwd, die zij te zamen met de opzieners uitoefenen in het kader van iudicia⁶⁴ oftewel een senatus⁶⁵ en consessus seniorum⁶⁶.

Zonder twijfel is dit geen sterke fundering van het ambt van de oudsten als opzieners van de gemeente.

Nu is het merkwaardig dat Calvijn zijn verwijzing naar boven genoemde teksten in Inst. IV,3,8 herhaalt in IV,11,1 (evenals in IV,20,4), maar daaraan in hoofdstuk 11,1 (en impliciet in 11,6) toevoegt een verwijzing naar 1 Tim. 5: 17, welke tekst hem de mogelijkheid geeft om thans te spreken over tweeërlei ouderlingen (duplices Presbyteros): „de enen, die arbeiden in het Woord en de anderen, die de prediking des Woords niet bedienen en toch wel regeren”⁶⁷. Het is niet twijfelachtig, dat de apostel bij laatstgenoemden

➝ Surveillans, Anciens et Ministres: leur office est d’annoncer la parole de Dieu pour endoctriner, admonester, exhorter et reprendre tant en public qu’en particulier, administrer les Sacremens, et faire les corrections fraternelles avec les Anciens ou Commis” (A.L. Richter, Die evangelischen Kirchenordnungen des sechszehnten Jahrhunderts. Neue Ausgabe, deel I, Leipzig 1871, 342).
⁶³ Met name zijn patristische studies zullen Calvijn daarbij hebben geïnspireerd. Een episkopos in de kerk vóór Constantijn was predikant en zielszorger van zijn plaatselijke gemeente. Er was dan ook een groot aantal bisschoppen, vgl. J. Neumann in TRE 6,653vv. „De Reformatie heeft niet zonder reden de neiging om bij de oudchristelijke bisschoppen het allereerst aan de huidige predikanten te denken” — aldus A.J. Bronkhorst in Protestantse Verkenningen, 139. Vgl. ook W. Stein, a.w., 103, 119.
⁶⁴ De Franse vertaling van 1545 heeft: ‘compagnies des gouverneurs’, Inst. IV,11,1.
⁶⁵ Inst. IV,3,8.
⁶⁶ Inst. IV,11,6.
⁶⁷ Hetzelfde was eigenlijk al, zónder verwijzing naar 1 Tim. 5: 17, gebeurd in Inst. IV,4,1. Dat de ‘senior’ tot ‘presbyter’ wordt, zien we ook in de Kommentaar op 1 Kor. 12: 28 (uit het jaar 1546): „Gubernationes interpretor Seniores, qui praesides erant disciplinae. Habuit enim prima ecclesia suum senatum, qui ➝

^|102|

denkt aan hen die tot het toezicht op de zeden „en tot het ganse gebruik der sleutelen aangesteld waren. Want deze macht, ... hangt geheel aan de sleutelen, welke Christus aan de kerk gegeven heeft, in het achttiende hoofdstuk van Mattheus” — aldus Calvijn in IV,11,1.

Hier vinden wij dus bij Calvijn de presbyter-senior naast de presbyter-prediker (of presbyter-pastor)⁶⁸.

Het waardevolle van deze terminologie is gelegen in het feit dat wij in de Schrift metterdaad de prekende presbyter ontmoeten⁶⁹. Tegelijk moet gezegd, dat de schriftuurlijke fundering van het opzicht en de tucht van het ouderlingschap sterker had gekund⁷⁰.

Deze overweging staat intussen onze overtuiging niet in de weg dat Calvijn met door de Schrift gescherpte intuïtie drie kernen van de schriftuurlijke ambtsdienst heeft aangewezen: prediking (annex sacramentsbediening) — disciplina — diaconaat.

Hij heeft ons geen biblicistische kerkorde, maar een schriftuurlijke inrichting van de kerkregering nagelaten. De exegetische fundering daarvan kan ongetwijfeld versterkt worden, maar de inrichting zelf zal o.i. niet wezenlijk aan te tasten zijn⁷¹. Het was Calvijns grondovertuiging, dat God in zijn grote goedheid zijn heerschappij op aarde wilde vestigen door de prediking van het evangelie.

➝ plebem in morum honestate contineret: quod indicat Paulus alibi, quum duplicem ordinem presbyterorum ponit (1 Tim. 5: 17). Ergo gubernatio ex presbyteris constabat, qui gravitate, experientia, auctoritate prae ceteris valebant” (CR 77,507).
⁶⁸ Vgl. ook Inst. IV,11,6; A. Ganoczy, a.w., 317. Het is dan ook onjuist om te stellen dat de ‘oudsten’ van 1 Tim. 5: 17 in de Institutie niet de presbyter-status ontvangen (H. Berkhof in Wat is er aan de hand met het ambt?, 48). Terecht is opgemerkt dat in dit rapport de onduidelijkheid van het ouderlingenambt bij Calvijn overdreven wordt, vgl. W. Balke, in Geen ander ambt, Maassluis 1971, 23 en K. Exalto, t.a.p., 41. Vgl. ook G.P. van Itterzon, Het kerkelijk ambt in geding, Kampen 1974, 92.
⁶⁹ „Presbyteros hic vocari interpretor, quibus iniunctum erat docendi munus: fuisse enim quosdam duntaxat morum censores, ex Paulo apparet’ (1 Tim. 5: 17) — aldus Calvijn in zijn Kommentaar op Hand. 14: 23 (CR 76,332).
⁷⁰ Vgl. het ‘duntaxat’ in Inst. IV,11,6 en Komm. ad Hand. 14: 23. Hetzelfde zou te zeggen zijn van Calvijns onhelderheden terzake van de exegese van ‘profetie’, die hij — kennelijk uit beduchtheid voor de geestdrijverige annexatie daarvan — aanvankelijk ombuigt in de richting van het doctorenambt, al hij blijkens zijn commentaar op 1 Kor. 12: 28 bereid zijn exegese van de ‘profeten’ en ‘leraars’ slechts als één van de mógelijke interpretaties aan te bieden. Vgl. hier A.J. Bronkhorst, Schrift en kerkorde. Een bijdrage tot het onderzoek naar de mogelijkheid van een ‘schriftuurlijke kerkorde’, Den Haag 1947, 182; W. Balke, a.w., 163, 244vv.
⁷¹ Vgl. de conclusies van A.J. Bronkhorst (a.w., 196) en A.F.N. Lekkerkerker (a.w., 146).

^|103|

Onafgebroken heeft Calvijn gezocht naar een schriftuurlijk verantwoorde inrichting van de kerk, opdat er in de praktijk van het leven een ‘geestelijk regiment’ van God⁷² zou worden in stand gehouden onder de mensen. Het zicht op deze zaak kan ons niet ontnomen worden door de te constateren zwakheden in Calvijns presentatie.

4 Het ‘goddelijk recht’ bij de reformatoren

In de polemiek van de reformatoren tegen de ambtspretenties van de roomse clerus moest vanzelfsprekend aan de zaak van het ius divinum een ruime plaats worden toegemeten.

Tegelijk treft ons de eenvoud van deze polemiek. Het verweer tegen het beroep van de hiërarchie op het ‘goddelijk recht’ komt feitelijk neer op één stelling: het in de Heilige Schrift gegeven Woord of bevel van God is het goddelijk recht⁷³.

Men gebruikt de uitdrukking ‘ius divinum’ wel, maar dat gebeurt kennelijk met het oog op de tegenpartij, waarvoor men zich verstaanbaar wil maken; zelf heeft men geen behoefte aan dit woord. In plaats daarvan spreekt men over het woord, het evangelie, het bevel of het gebod van God⁷⁴.

CA 28 bevat de volgende passage: „Wo aber die Bischofen weltlich Regiment und Schwert haben, so haben sie dieselben nicht als Bischofe aus gottlichen Rechten, sondern aus menschlichen, kaiserlichen Rechten, geschenkt von romischen Kaisern und Konigen, zu weltlicher Verwaltung ihrer Guter, und gehet das Ambt des Evangeliums gar nichts an.
Derhalben ist das bischoflich Ambt nach gottlichen Rechten das Evangelium predigen ... etc.”.
Deze passage luidt in het Latijn aldus: „Si quam habent episcopi potestatem gladii, hanc non habent ut episcopi mandato evangelii, sed iure humano, donatam a regibus et imperatoribus ad administrationem civilem

⁷² ‘spiritualis politia’, Inst. IV,11,1, vgl. art. 30 N.G.B.
⁷³ „Nec potest fidelis Christianus cogi ultra sacram scripturam, que est proprie ius divinum, nisi accesserit nova et probata revelatio: immo ex iure divino prohibemur credere nisi quod sit probatum vel per scripturam divinam vel per manifestam revelationem ...” (met beroep op Gerson en Augustinus), Disputatio Iohannes Eccii et Martini Lutheri Lipsiae habita, 1519 (WA 2,279).
⁷⁴ R. Sohm heeft dit gegeven zo geïnterpreteerd als zou ‘het recht’ bij de reformatoren in het geheel niets met recht te maken hebben, vgl. M. Schoch, Evangelisches Kirchenrecht und biblische Weisung. Ein Beitrag zur Grundlegung des Kirchenrechts, Zürich 1954, 63.

^|104|

suorum bonorum. Haec interim alia functio est quam ministerium evangelii.
Cum igitur de iurisdictione episcoporum quaeritur, descerni debet imperium ab ecclesiastica iurisdictione. Proinde secundum evangelium seu, ut loquuntur, de iure divino haec iurisdictio competit episcopis ut episcopis, hoc est his, quibus est commissum ministerium verbi ... etc.”⁷⁵.

Deze strijd tegen de pretenties van de hiërarchie heeft niet het karakter van een formeel geding om de vindplaats van het kerkelijk recht. De polemiek wordt integendeel gevoerd vanuit de overtuiging, dat het geopenbaarde Woord van God voor de kerk verplichtend én genoegzaam is om de weg van het heil te kennen.
Het recht tot het stellen van wetten en regels wordt niet aan de kerk ontzegd. Maar in dat alles gaat het om de weg van het heil, dat ons in de Schrift gegeven wordt⁷⁶. Wil men spreken van een ius divinum,

⁷⁵ BSLK, 123v. Vgl. ook de Apologie ad artt. 7 en 8 CA (BSLK,244v., vgl. ook 290).
De Schmalkaldische Artikelen van 1537 zijn op dit punt ook volstrekt duidelijk (in verband met het primaat van de paus), met name in II,4 (BSLK,429, 431). Karakteristiek is de ondertekening van deze artikelen door Melanchthon: „Ego Philippus Melanthon suprapositos articulos approbo ut pios et christianos. De pontifice autem statuo, si evangelium admitteret, posse ei propter pacem et communem tranquilitatem christianorum, qui jam sub ibso sunt et in posterum sub ipso erunt, superioritatem in episcopos, quam alioqui habet jure humano, etiam a nobis permitti” (BSLK,463v.). Vgl. hier Melanchthons De potestate et primatu papae tractatus, 1537 (BSLK 471v., 490).
Luther schreef in 1518 in zijn Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute (ten aanzien van conclusio 3): „Christus sine dubio legislator divinus est et doctrina eius ius divinum, id est quod nulla potestas mutare aut dispensare potest” (WA 1,533). Een jaar later schreef hij in zijn Resolutiones Lutherianae super proposittionibus suis Lipsiae disputatis: „De primatu Romanae Ecclesiae acrius certatum est. Ego primatum honoris non negavi nec potestatis dedi, saltem iure divino, nihil repugnaturus, immo constanter confessurus ac defensurus, si facto vel iure humano eum habeat” (WA 2,397).
Vgl. verder E. Schlink, Theologie der lutherischen Bekenntnisschriften, München 1948, 338-342. J. Heckel heeft veel geschreven over het woordgebruik bij Luther en de ontwikkeling van Luthers gedachten over deze zaak van het recht in de kerk. Ook wees hij op de inconsistentie van Luthers terminologie, zie diens Initia iuris ecclesiastici Protestantium (zie hfdst. 3, noot 22) en in zijn Lex charitatis. Eine juristische Untersuchung über das Recht in der Theologie Martin Luthers 2.A., Darmstadt 1973, 76v., 180v., 369, 422vv.
⁷⁶ Vgl. voor een belangrijk overzicht van de relevante gegevens: W.O. Münter, Kirche und Amt II (noot 50), 18vv. en passim. Commentaar daarop leverde J. Heckel, Lex charitatis, 93. Münter wijst (a.w., 19) op het verband tussen het canonieke recht en het synergisme.
H. Schreiner heeft erop gewezen, dat ook in de strijd van het ‘ius divinum’ van de hiërarchie geopponeerd wordt tegen de leer van de verdienstelijkheid van de goede werken (Vom Recht der Kirche, Gütersloh 1947, 87-89); E. Kinder schrijft a.w. (noot 19), 172: „Alles in der Kirche was der schriftgemässen ➝

^|105|

dan kan dat slechts op de geopenbaarde wet en belofte van God betrokken worden. In dat geval zal men onder ius divinum moeten verstaan de opdracht van God om het Woord en de sacramenten te bedienen, alsook de rechten en plichten die begrepen zijn in het priesterschap van de gelovigen⁷⁷. Het concrete ambt als functie en instituut in de concrete parochie wordt daarom rechtstreeks gegrond geacht op het bevel van Christus, die zijn heilswerk op aarde voortzet in de prediking van de rechtvaardiging door het geloof alleen⁷⁸.

Ook bij Calvijn vinden wij deze nadruk op de normativiteit van de Heilige Schrift. Sterker en duidelijker dan de lutherse theologen deden, wil Calvijn de grondlijnen van kerkrecht en kerkorde door de voorschriften van de Heilige Schrift laten normeren⁷⁹.

Dat Calvijn op deze wijze de bijbel nog niet tot een statische en legalistisch te hanteren wettencodex heeft gemaakt, zagen wij reeds⁸⁰. Calvijns interpretatie van de bijbelse gegevens kenmerkt zich door overtuiging én voorzichtigheid⁸¹.

Hij zag het ministerium naar Ef. 4: 11vv. als een geschenk van Christus met het oog op de opbouw van de gemeente en hij had voor zichzelf geen behoefte om in de categorieën van ‘goddelijk recht’ en ‘menselijk recht’ te denken. Want het recht en de macht van het ambt zijn voor hem geen zelfstandige grootheden; zij zijn

➝ Vollzug der Sakramente zur Sammlung und Auferbauung der Gemeinde dient, ist damit ‘iuris divini’ und es ist nur insoweit ‘iuris divini’, als es dem wirklich dient”.
Ten slotte een citaat van H. Fagerberg, a.w. (noot 18), 231: „Die Bekenntnisschriften wollen mit dem Ausdruck ius divinum sagen, dass ein Brauch oder eine Vorschrift, die mit dieser Bezeichnung versehen ist, sich auf die Schrift stützen muss. Secundum evangelium und de iure divino sind deshalb gleichbedeutend. Was sich als ius divinum ausweisen kann, ist notwendig für die Erlösung”.
⁷⁷ Vgl. Erik Wolf, Ordnung der Kirche, 459. Wolf schrijft ook over Melanchthon en in dat verband over de samenhang van ius divinum en ius naturae (a.w., 461v.); W.O. Münter, Begriff und Wirklichkeit des geistlichen Amts, München 1955, 50, 59vv.; E. Kinder, a.w., 73, 151.
Voor het ius divinum buiten de kerk (overheid, huwelijk, beroep etc.), vgl. O. Friedrich in EKL 2,791vv.
⁷⁸ Vgl. H. Lieberg, a.w., 106vv. (Luther), 270 (Melanchthon). Zie ook de brede excurs over het ‘institutum est’ in CA 5 (a.w., 271vv.). Een overzicht over de terugtred van het begrip ‘ius divinum’ in de lutherse theologie en de oorzaken daarvan, bieden de ecnyclopedieën en M. Schoch, a.w., 65-68 en J. Heckel, Lex charitatis, 3vv.
⁷⁹ Erik Wolf, a.w., 356v., 462v.; O. Friedrich, a.a., 792.
⁸⁰ Vgl. sub 3.2.
⁸¹ W.O. Münter, Begriff und Wirklichkeit, 12, 55.

^|106|

onderworpen en dienstbaar aan de voortgang van de bediening van het Woord en de opbouw van de gemeente⁸².

„Want de Here erkent nergens iets als het zijne, dan waar zijn Woord gehoord en nauwkeurig in acht genomen wordt”⁸³.

Vanuit dit uitgangspunt bestrijdt Calvijn zowel het fixeren van Gods wil in bepaalde instituties als het negeren van elke kerkelijke orde van de zijde van de spiritualisten. De fixatie mag zich niet op de idee van het ‘goddelijk recht’ beroepen en de negatie mag zich niet sterk maken met een verwijzing naar ‘(slechts) menselijk recht’. Want het gaat om de gehoorzaamheid onder het evangelie, dat met name in 1 Kor. 14: 40 óók vraagt om respect voor al die menselijke maatregelen, die deze gehoorzaamheid willen dienen en veilig stellen. De instelling van het ambt dient de doelstelling van het ambt. Het is deze overtuiging, die wij aantreffen in de Confessio Gallicana van 1559⁸⁴ en in de Nederlandse Geloofsbelijdenis van 1561⁸⁵.

Van de zijde van de roomse theologie wordt voortdurend de vraag opgeworpen naar de afgrenzing van ‘ius divinum’ en ‘ius humanum’. Waar eindigt volgens het inzicht van de reformatorische theologen het goddelijk recht en waar begint het menselijk recht⁸⁶?

De moderne roomse theologie wil door deze vraagstelling ruimte openbreken voor haar overtuiging dat een dergelijke (onder)scheiding niet aanwijsbaar is, omdat in het recht van de ‘theandrische kerk’ het menselijke participeert aan het goddelijke⁸⁷.

De reformatorische theologie zal er goed aan doen deze vraagstelling als zodanig niet te aanvaarden. Deze weigering is gegrond op de overtuiging dat de opdracht van Christus betrekking heeft op de zuivere prediking van het Woord en de reine bediening van de sacramenten (art. 29 N.G.B.), d.w.z. op de schriftuurlijke functionering van de ambtsinstituties. Deze instituties hebben niet in zichzelf het merk van de goddelijke goedkeuring; zij kunnen slechts vanuit de Schrift gelegitimeerd worden, wanneer zij dienstbaar

⁸² Vgl. hfdst. 5, sub 9.1. Vgl. art. 17 van de Confession de la Foy van 1536 (BSRK,115).
⁸³ Inst. IV,2,3.
⁸⁴ Artt. 25, 29, 32 en 33 (BSRK,227vv.).
⁸⁵ Artt. 30 en 32.
⁸⁶ Vgl. b.v. H. Döring, in a.w., 90; H.J. Urban, Bekenntnis, Dogma, kirchliches Lehramt, 351.
⁸⁷ Vgl. hfdst. 3, sub 4.

^|107|

zijn aan de bedoeling van Christus en werkmiddelen van de Heilige Geest blijken te zijn. Het ambt als zodanig is geen nota ecclesiae⁸⁸.

Dergelijke afwijzing van de vraagstelling van de roomse theologie verdient de voorkeur boven een beantwoording in de zin van het kerkrecht van K. Barth. Want Barth noemt álle kerkrecht menselijk recht, gelet op de generale voorlopigheid van heel het concrete bestaan van de kerk. Slechts houdt hij als blijvend kern-gegeven over de ‘gehoorzaamheid’ van de kerk, die in allerlei rechtsvormen tot uitdrukking kan worden gebracht⁸⁹.

Wij zouden onszelf aan gezichtsbedrog prijsgeven, wanneer wij déze constructie zouden identificeren met de positiekeus van Calvijn. Want de ‘gehoorzaamheid’ waarover Barth spreekt, mist de kracht van de rechtstreekse en voortdurende betrokkenheid op de concrete leer van de Schrift⁹⁰.

De stelling dat geen enkel kerkrecht goddelijk recht en alle kerkrecht menselijk recht is⁹¹, maakt fundamenteel weerloos tegenover R. Sohm, die zich in zijn beschouwingen liet leiden door ideeën, die zowel een positivistisch rechtsbegrip als een spiritualistisch kerkbegrip impliceerden⁹². Een kerkrecht dat ons op deze wijze vervreemdt van het door Christus bepaalde wezen en doel van de kerk, kan geen legitiem kerkrecht zijn. Vanuit deze overtuiging hebben wij positie te kiezen tegen ‘Rom’ en ‘Sohm’! De beslissingen vallen daarom in de ecclesiologie.

De kerk is net een noodzakelijke coëfficiënt van de genade van Christus, maar het Woord van Christus vraagt terwille van óns om de ambtelijke diensten, naar het onderricht van Calvijn⁹³. Het is de Geest van Christus die de kerk vrijheid en wijsheid geeft om in het stellen van ordeningen en regelingen dienstbaar te zijn aan de ingang en voortgang van dat Woord, dat de scepter is van Christus, de Heer.

Dáárom zijn de begrippen ‘ius humanum’ en ‘ius divinum’ irrelevant voor een kerk die zich aan dat Woord dienstbaar maakt.

⁸⁸ Vgl. E. Kinder, a.w., 73; W.O. Münter, Kirche und Amt II, 65.
⁸⁹ Vgl. KD IV/2,805-815; O. Weber, Karl Barth’s Kirchliche Dogmatik, Neukirchen 1957, 274-278. Kritiek bij H. Dombois, a.w., 46.
⁹⁰ Vgl. de uitwerking en kritiek bij H. Berkhof, Christelijk geloof, Nijkerk 1973, 401vv. Over de idee van de ‘(verborgen) gehoorzaamheid’ bij H. Kraemer en K. Barth schreef ik in Ref. 31 (1955-1956), 403v.
⁹¹ K. Barth, a.w., 808vv.
⁹² Vgl. Erik Wolf, a.w., 492vv.
⁹³ Inst. IV,11,1 en 2,2vv.

^|108|

5 De drie ambten en het drievoudig ‘ambt van de gelovigen’

5.1 Uit ons overzicht van de gang van zaken in Straatsburg en Genève bleek ons, dat de historische omstandigheden een grote rol hebben gespeeld bij het tot stand komen van de overtuiging, dat de kerk predikers, oudsten en diakenen nodig heeft.

Bucer en Calvijn waren overtuigd van de schriftuurlijkheid van deze ordening van de ambtelijke diensten. Maar hun schriftuurlijke motivering heeft niet het karakter van een tijdloze, biblicistische registratie van een aantal teksten, waaruit deze ordening als vanzelf te voorschijn zou komen. Zij hebben de bijbel niet gehanteerd als een tijdloos wetboek, waarin het ‘goddelijk recht’ is gefixeerd als in een corpus iuris canonici.

Hiermee annex is het feit dat voor deze reformatoren het drietal ambten niet als een soort heilig getal functioneerde ter vervanging van de kunstmatige scholastieke constructie van het zevental ordines.

Dit blijkt zonneklaar wanneer wij letten op het gemak, waarmee Bucer en Calvijn wisten af te wijken van het drietal.

Bucer kon spreken over de twee ambten die in de kerk vereist worden: het herderschap en het diakenschap. Onder het herderschap valt in dit geval de bediening van Woord en sacramenten én de vermaning annex tuchtoefening⁹⁴, terwijl in het diakenschap de gemeente zich als gemeenschap openbaart in haar zorg voor de dagelijkse nooddruft⁹⁵. Ook kon Bucer meer expliciet spreken van drie ambten: bediening van het Woord, oefening van de tucht en oefening van de barmhartigheid⁹⁶, terwijl ook het in het leraarsambt begrepen doctorenambt als vierde ambt soms afzonderlijk wordt genoemd⁹⁷.

Terecht concludeert W. van ’t Spijker op grond van deze gegevens, dat het Bucer kennelijk niet om het aantal begonnen was. Wanneer hij spreekt over de vier ambten, voegt hij daaraan toe: „en wie er maar nodig zijn om de gemeente van Christus zo passend en betamelijk mogelijk in te richten”. In dat verband schrijft Van ’t Spijker: „Bucer heeft oog voor de grote verscheidenheid van facetten,

⁹⁴ De disciplina is immers een zaak van de doctrina, vgl. mijn Media Vita, 14vv.
⁹⁵ W. van ’t Spijker, a.w., 101, 163, 222, 295.
⁹⁶ W. van ’t Spijker, a.w., 358, 360; A. van Ginkel, a.w., 109v.
⁹⁷ W. van ’t Spijker, a.w., 126; W. Bernouilli, Das Diakonenamt bei M. Bucer, Zürich 1953, 13.

^|109|

die het éne herderlijke werk heeft. De ‘tota officii pastoralis administratio’ is veelomvattend. Daarom kan het ene ambt uiteengaan, opdat het éne ambt in de totaliteit van de ambtsfuncties tot zijn recht zou komen. Echte herderlijke zorg is het verschaffen van de gemeenschap met Christus. Om Hem gaat het in het ministerium Ecclesiae”⁹⁸.

Met betrekking tot de opvatting van Calvijn zijn soortgelijke constateringen mogelijk. Uit de groei van de Institutie kunnen wij de groei van zijn inzicht in deze zaak aflezen.

Toen Calvijn terugkeerde uit Straatsburg, had hij het inzicht van Bucer zich eigen gemaakt omtrent de vier diensten en hij legde zijn overtuiging vast in art. 1 van Les Ordonnances Ecclésiastiques van 1541: „Premierement il y a quatre ordres ou espèces d’offices, que notre Seigneur a institué pour le gouvernement de son Eglise: assauoir les Pasteurs, puis les Docteurs, après les Anciens, quatrement les Diacres”⁹⁹.

Maar in de Confession de Foi van 1559 spreekt hij over drie door God ingestelde ambten¹⁰⁰.

In de Institutie spreekt hij sinds 1543 niet meer over twee, maar over drie ordines¹⁰¹.

Achter deze twee, drie of vier ordines staat de ene grote zaak van „le gouvernement spirituel, tel que nostre Seigneur a demonstré et institué par sa Parole”¹⁰². Het gaat in dit alles dus om de geestelijke regering van de kerk. Die regering wordt geoefend in de prediking van het Woord (het eerste en voornaamste regerings-instrument in de kerk!). Die prediking vraagt om onderricht, om sacramentsbediening,

⁹⁸ A.w., 126v. Vgl. ook A. Ganoczy, a.w., 246v. Hetzelfde zou te zeggen zijn van J. à Lasco, Forma ac Ratio tota ecclesiastici Ministerii... Frankfurt 1555, bij A. Kuyper (ed.), Joannis a Lasco Opera, tam edita quam inedita, Amsterdam-’s-Gravenhage 1866, II,48-51.
⁹⁹ A.L. Richter, a.w. (noot 62), 342.
¹⁰⁰ CR 37,749; OS II,297vv.; BSRK,229; Erik Wolf, a.w., 462v.; W. Krusche, a.w., 306v.; A. Ganoczy, a.w., 248; W. Niesel, Die Theologie Calvins, München 1938, 201; L. Doekes, Credo. Handboek voor de gereformeerde symboliek, Amsterdam 1975, 51v. Artikel 25 van de Confessio Gallicana is vergelijkbaar met art. 30 N.G.B.
¹⁰¹ Inst. IV,3,8 en 4,1; vgl. W. Krusche, a.w., 302 (noot 1017) en 306 (noot 1047).
¹⁰² Citaat uit Les Ordonnances Ecclésiastiques, vgl. noot 99. Hier valt ook te denken aan het begin van de Consensus Tigurinus van 1549: „Quum Christus sit finis legis, et eius cognitio totam in se evangelii summam comprehendat, non dubium est, quin huc spectet totum spirituale ecclesiae regimen, ut ad Christum nos ducat ...” (BSRK,159).

^|110|

om tuchtoefening en barmhartigheidsbetoon. Zij vraagt ook om opleiding tot de dienst van het Woord. In al deze functies komt de ene regering tot haar recht¹⁰³. De tucht is ‘ingesloten’ in de verkondiging¹⁰⁴ en zij beschermt de viering van het heilig avondmaal. De barmhartigheidsoefening is het wáármaken in de praktijk, dat de kerk een in Christus’ offer gefundeerde gemeenschap is. Dát is het ius divinum in de ambtelijke ordening: het ‘geestelijk regiment’ moet in goede orde geoefend kunnen worden. Niet een wettische fixatie van het getal¹⁰⁵, maar een geestelijke typering van de ambtelijke functies komt hierin naar ons toe. In die functies expliciteert zich de ene grote zaak van het ministerium verbi divini¹⁰⁶.

Tot hetzelfde resultaat komen wij wanneer wij art. 30 N.G.B. en de tot 1978 vigerende Kerkenordening van de gereformeerde kerken in Nederland met elkaar vergelijken.
Art. 30 N.G.B. zegt: „Wy gelooven dat dese ware Kercke geregeert moet werden, na de geestelicke policie, die ons onse Heere heeft geleert in zijn woort: namelic datter Dienaers of Herders moeten zijn om Gods Woort te prediken, ende de Sacramenten te bedienen: datter ooc opsienders ende Diaconen zijn om met de Herders te zijn als den Raedt der Kercke ...”.
Artt. 1 en 2 van de Kerkenordening zeiden: „Om goede orde in de gemeente van Christus te onderhouden, zijn daarin nodig: de diensten ... De diensten zijn vierderlei: der dienaren des Woords, der doctoren, der ouderlingen en der diakenen”.

5.2 Wanneer wij op deze wijze de explicatie van de diverse ambten uit het ene ministerium beschouwen, snijden wij af de in later tijd meermalen ondernomen poging om, vanuit een gefixeerd drietal ambten denkende, een christologische fundering aan dat drietal ten grondslag te leggen.

Wij kennen uit de christologie de leer van het drievoudig ambt van Christus. Deze leer is met name door Calvijn in alle duidelijkheid ontwikkeld¹⁰⁷ en heeft sindsdien ook de lutherse dogmatiek

¹⁰³ Vgl. J. Weerda, Ordnung zur Lehre (zie noot 57), 144vv.
¹⁰⁴ Zie Inst. IV,11,5.
¹⁰⁵ Vgl. R. Seeberg, a.w., IV/2,613vv.
¹⁰⁶ Vgl. W.O. Münter, Begriff und Wirklichkeit, 10-14. Ook over de drie kenmerken van de kerk, genoemd in artikel 29 N.G.B., zullen wij op deze wijze moeten spreken. Vgl. voor de Confessio Helvetica Posterior in dit verband: E. Koch, Die Theologie der Confessio Helvetica Posterior, Neukirchen 1968, 235vv.
¹⁰⁷ Inst. II,15.

^|111|

beïnvloed¹⁰⁸. Zoals wij in het vorige hoofdstuk zagen, heeft ook de roomse dogmatiek in een bepaald stadium aansluiting hierbij gezocht¹⁰⁹. Confessioneel is deze leer vastgelegd in gereformeerde belijdenisgeschriften als de Catechismus Genevensis (antw. 34), Heidelbergse Catechismus (zondag 12, antw. 31), de Grote Westminster Catechismus (antw. 42) en de Kleine Westminster Catechismus (antw. 23)¹¹⁰.

Nu zien wij b.v. bij A. Kuyper en H. Bavinck een sterke tendens om vanuit deze leer omtrent de drie munera van Christus te concluderen tot de noodzakelijkheid van de drie officia of functiones¹¹¹ van de ambtelijke dienst in de kerk.

Christus oefent volgens deze systematisering zijn profetisch ambt voornamelijk uit in de prediking van de kerk, zijn koninklijk ambt in de arbeid van de ouderlingen (regering en tuchtoefening) en zijn priesterlijk ambt in het barmhartigheidswerk van de diakenen¹¹².

Naar ons inzicht brengt deze systematisering ons niet verder; zij hindert integendeel ons nadenken over de eigen aard van het ministerium.

Immers, de verheerlijkte Christus brengt de zegen van zijn gehele ambtelijke arbeid door de Heilige Geest naar zijn volk toe in de prediking van het evangelie. In die prediking worden woorden van profetie, regering en verzoening gesproken. Deze prediking is het eigenlijke werk van de herders-predikanten, maar zij is niet op zodanige wijze aan deze dienaren toevertrouwd, dat zij monopolistisch daarover zouden kunnen beschikken.

Ook de herders-ouderlingen en de diakenen brengen het woord van de genade bij de gemeente.

De regering van de kerk en de tuchtoefening worden zozeer door

¹⁰⁸ Vgl. het instructieve artikel van E.F.K. Müller in PRE 8,733-741 en O. Weber, Grundlagen der Dogmatik, II,194vv.
¹⁰⁹ Het is interessant om in dit verband aandacht te geven aan de beschouwing van F. Schleiermacher, vgl. diens Der christlicher Glaube nach den Grundsätzen der evangelischen Kirche im Zusammenhang dargestellt (2.A., 1830), § 102 en § 127.3.
¹¹⁰ Vgl. ook de Frankfurter Bekenntnis van 1554 (BSRK,662) en de Bentheimer Bekenntnis van 1613 (BSRK,834). Voor de idee van het munus triplex en duplex bij Bullinger en in de Confessio Helvetica Posterior, vgl. E. Koch, a.w., 123vv.
¹¹¹ Vgl. de Latijnse vertaling van art. 31 N.G.B.
¹¹² H. Bavinck, GD IV,371-408, m.n. 398; A. Kuyper, De Heraut no. 515-517 (november 1887). Ook A.J. Bronkhorst, a.w. (noot 70), 116v. aanvaardde deze schematiek, zij ’t als hulpconstructie. Later kwam hij erop terug in zijn Inleiding tot het Nederlandse Hervormde Kerkrecht, ’s-Gravenhage 1951, I,35.

^|112|

het spreken van het woord van Christus en door het betoon van Christus’ priesterlijke barmhartigheid gedragen, dat een geïsoleerde aandacht voor het koninklijk ambt van Christus zowel tot christologische als tot diaconiologische ongerijmdheden zou voeren.

Het werk van de diakenen is evenzeer een betoon van Christus’ barmhartigheid als van zijn gerechtigheid in zijn koninklijk beleid.

Al deze overwegingen ondersteunen onze overtuiging dat wij met een christologische fundering van het drietal ambten door de munus-triplex-leer niet op de goede weg zijn¹¹³. Zij past eerder bij de idee van de Christus-representatie in de roomse ecclesiologie dan bij een gereformeerde ambtsleer, die uitgaat van Calvijns woord: God heeft geen offeraars, maar woorden van verzoening aan zijn kerk gegeven¹¹⁴. Juist de moderne ontwikkelingen in de roomse theologie mogen ons temeer nopen afscheid te nemen van deze systematisering.

5.3 Onze bezwaren worden versterkt door het feit dat zowel bij Kuyper als bij Bavinck zich tegelijk nog een tweede laag in hun fundering van de drie ambten laat aanwijzen, nl. een antropologische fundering, zowel van Christus’ drievoudig ambt als van de drie kerkelijke ambten.

„De idee van mensch bevat deze drieërlei waardigheid en werkzaamheid reeds in zich; hij heeft een hoofd, om te kennen, een hart om zich te geven, eene hand om te regeeren en te leiden; en dienovereenkomstig werd hij in den aanvang door God toegerust met kennis en verstand, met gerechtigheid en heiligheid, met heerschappij en heerlijkheid (zaligheid)” — aldus Bavinck¹¹⁵.

Deze antropologie vormt binnen deze constructie de diepste basis voor Christus’ drievoudig ambt. Haar grondlijnen bereiken de kerkelijke ambtsdienst van de kerk via het aan die ambtsdienst voorafgaande zgn. drievoudig ‘ambt van alle gelovigen’.

¹¹³ „De gedachten die men bij Bucer aantreft, geven geen aanleiding om aan te nemen, dat hij het ambt van Christus gezien zou hebben als een model voor de ambten in de kerk van Christus” — aldus W. van ’t Spijker, a.w., 44 (zie ook stelling 16, gevoegd bij deze dissertatie: „De beschouwing van de drie ambten in de kerk als weerspiegeling van het drievoudig ambt van Christus berust op een constructie die in de Schrift geen grond vindt”).
¹¹⁴ Inst. IV,19,28.
¹¹⁵ H. Bavinck, GD,III,352, vgl. ook IV,359; vgl. A. Kuyper, E Voto Dordraceno, 3e dr., Kampen z.j., I,286, 301 en in De Heraut no. 577 (13 jan. 1889); K. Dijk in CD, I,163.

^|113|

Wij staan hier bij de meest fundamentele grondlijnen van de drie-ambten-leer: het drietal blijkt in de schepping van de mens gefundeerd te zijn.

Er zijn tegen deze constructie allerlei bezwaren in te brengen.

Wij noemen vier bezwaren.

a Deze fixatie van het drietal in een vermeend scheppingsgegeven maakt de leer omtrent de ambtsdienst star en ontneemt ons de mogelijkheid om de variëteit ten aanzien van het aantal (bij Bucer en Calvijn) te verstaan vanuit de eigen aard van de ambtelijke opdracht met het oog op de behoeften van de kerk.

b Zij ontneemt ons ook de mogelijkheid om Christus’ ambtsopdracht zoals deze in zijn zalving met de Heilige Geest tot hem kwam, te verstaan in samenhang met de oud-testamentische openbaring¹¹⁶.

c Zij maakt het drievoudig christenambt, zoals b.v. antw. 32 van de Heidelbergse Catechismus daarvan spreekt, tot basis-model voor de ambtelijke diensten van de kerk, zodat de diverse ambtsdragers in feite specificeren naar één richting, wat de gelovigen in hun volle ambtelijkheid bezitten. De ambtsdragers worden alsdan tot dragers van de ‘bijzondere’ ambten.

d Zij laat de geleding van deze drievoudige ‘bijzondere’ ambtsdienst in feite ópkomen uit het ‘ambt van alle gelovigen’¹¹⁷, waarbij — zeker bij Kuyper — laatstgenoemd ambt een primordialiteit en meerwaarde ontvangt ten opzichte van de zgn. ‘bijzondere’ ambten¹¹⁸. Gelijktijdig ontvangt bij Kuyper het zgn. ‘ambt van de

¹¹⁶ G.C. Berkouwer schrijft in Het werk van Christus, Kampen 1953, het volgende: „Het komt ons voor, dat deze fundering van het munus triplex (in zijn onderscheidenheid) via een anthropologische analyse geen wezenlijke bijdrage levert voor het verstaan van het munus triplex ... De fundering dezer ambten kan beter historisch-soteriologisch dan anthropologisch geschieden” (74v.).
¹¹⁷ Vgl. K. Dijk, t.a.p.
¹¹⁸ Vgl. A. Kuyper in De Heraut no. 579. Kuyper wijst op het woord ‘functiones’ uit de Latijnse vertaling van de N.G.B. Maar het gezag van deze vertaling is niet sterk en Kuyper vergat het woord ‘dévoir’ uit art. 28 N.G.B.
Het gebruik van het Nederlandse woord ‘ambt’ is in de confessionele geschriften nogal variabel en de betekenis laat zich niet met een kerkelijke institutie verbinden. Het ziet in de regel uitsluitend op ‘taak’ of ‘werkzaamheid’. Vgl. N.G.B., artt. 9, 12, 28 en 36; Heid. Catech., zondag 38 en 49; Dordtse Leerregels, III/IV,17 en V, Verw. der Dwalingen, 2.
De tot 1978 vigerende Kerkenordening sprak vaak over ‘ambt’, vgl. de artt. 8, 16, 18, 23, 25, 28, 35, 40, 81. De aan de ambtsdragers opgedragen taken worden ‘ambt’ genoemd; hun ambt zelf heet ‘dienst’. In de Kerkorde, die in De Gereformeerde Kerken sinds de synode van Groningen-Zuid (1978) van kracht is, is ‘dienst’ vervangen door ambt en ‘ambt’ door taak. ➝

^|114|

gelovigen’ een onevenredige nadruk, omdat het tot een soort grondleggend kerkelijk¹¹⁹ ambt wordt gemaakt.

Deze ombuiging van de scopus van antw. 32 Heid. Cat. laat zich gemakkelijk verklaren uit de polemische situatie van de man, die (terecht!) het recht en de plicht van de gelovigen tot kerkreformatie (de Doleantie van 1886) wilde verdedigen. Maar deze verklaring neemt het feit niet weg, dat zakelijk een vierde kerkelijk ambt werd geïntroduceerd, dat — wat betreft zijn fundament, reikwijdte en duur — de voorrang geniet vóór de drie ‘bijzondere’ ambten en als basis daarvan gaat fungeren¹²⁰.

Op grond van deze overwegingen wijzen wij dus de antropologische en christologische fundering van het drietal kerkelijke ambten af. Dat betekent voor ons tegelijk dat wij de grondlijnen van de kerkelijke ambtsdienst niet vóór-getekend zien in het profetisch, priesterlijk en koninklijk aspect van de levensroeping van de christenen, zoals zondag 12 (antw. 32) van de Heidelbergse Catechismus daarvan spreekt.

Vanzelfsprekend heeft de ‘zalving’ van de gelovige met de Heilige Geest (vgl. b.v. 1 Joh. 2: 20) grote betekenis voor het functioneren van de gelovigen in de gemeente. Tal van taken en voorrechten komen vanuit die zalving naar de christen toe.

Maar hierbij dient bedacht te worden, dat deze ‘zalving’ niet buiten of vóór de bediening van de genademiddelen het deel van de gelovigen wordt; de inlijving in Christus is niet een mystieke aangelegenheid, maar een verbondsmatige zaak. Daarom zal ons denken daarover dienen te beginnen bij het overwegen van Gods verbondshandel met de gelovigen en hun zaad (vgl. het Formulier voor de bediening van de doop aan de kinderen van de gemeente). Bovendien geeft het feit dat de normale menselijkheid hersteld wordt in het christelijke leven, ons niet het recht de taken van de Verlosser en de kerkelijke functies van zijn dienaren te voorzien

➝ Vgl. verder over dit onderwerp C.H. Ratschow in TRE 2,558. Etymologisch onderzoek brengt niet veel nut, vgl. C.H. Ratschow, a.a., 593; A.F.N. Lekkerkerker, a.w., 82vv.; H. Bouwman, Gereformeerd Kerkrecht, I,328vv.
¹¹⁹ Kuyper zou zeggen: ‘kerkelijk-institutair’.
¹²⁰ Vgl. H. Bavinck, a.w., IV,359, 361. Bij A. Kuyper speelt in dit alles een rol zijn leer over de kerk als organisme en als instituut en zijn ideeën omtrent een ‘on-middel-lijke’ wedergeboorte, vgl. mijn opstel De ambten bij A. Kuyper in Radix 1 (1975), 37-44 en het opstel, genoemd in noot 48. Hierbij valt ook te denken aan de lokalisering van de zgn. ‘laïcale’ vakken in het geheel van de diaconiologie in de encyclopedie van Kuyper (Encyclopaedie der heilige godgeleerdheid, Amsterdam 1894, III,482, 545vv., vgl. ook Diktaten Dogmatiek, IV,291v.).

^|115|

van een antropologische onderbouw. Het ambt van de Messias is niet in de schepping gefundeerd, hoezeer zijn ambtswerk ook het herstel van de ware menselijkheid voor Gods aangezicht beoogt¹²¹.

6 ‘Dienst’ in plaats van ‘ambt’?

In dit hoofdstuk denken wij na over het ambt onder het aspect van de dienst. Het ministerium bleek ons een kernbegrip te zijn in de oppositie van de Reformatie tegen de hiërarchische ambtspretenties van de roomse klerikale stand.

Wij staan thans voor de vraag of wij deze oppositie niet behoren af te ronden door het begrip ‘ambt’ radicaal prijs te geven en voortaan consequent van ‘dienst’ te spreken.

Zoals reeds in de Inleiding werd gezegd, zijn wij daartoe niet bereid. Wij willen op deze plaats rekenschap geven van onze argumenten daarvoor.

6.1 Er valt in de literatuur metterdaad een sterke tendens te constateren tot afschaffing van het woord ‘ambt’.

Daarbij wijst men enerzijds op de onvermijdelijke connotaties van dit woord, t.w. waardigheid, hoogheid, macht, formeel gezag.

Anderzijds prijst men het woord ‘dienst’, dat immers rechtstreeks is opgetekend uit de mond van Christus, de grote diakonos¹²², en dat daarom als zodanig veel duidelijker en directer de navolging van Christus in het kerkelijke werk aanduidt. En terwijl het Nieuwe Testament zo transparant spreekt over ‘dienst’, biedt het tegelijk nergens een woord, dat als equivalent van ‘ambt’ kan gelden.

Wij zouden ter illustratie kunnen wijzen op de voorkeur van K. Barth en K. Dijk.

Barth heeft geschreven over de noodzaak om het fatale begrip ‘ambt’ uit het spraakgebruik te doen verdwijnen¹²³. Hij sprak daarbij tegen de achtergrond van zijn stelling dat de vernederde Zoon van God de verhoogde zoon des mensen is. Om die reden behoort ‘dienst’ het grondwoord te zijn voor alle activiteit van de gemeente van Christus¹²⁴.

¹²¹ Vgl. G.C. Berkouwer, a.w., 76.
¹²² Mat. 20: 28; Mar. 10: 45; Luc. 22: 26, 27; Joh. 13: 12-17.
¹²³ KD,IV/2,787.
¹²⁴ KD,IV/2,782, 784. Vgl. mijn De volmacht tot bediening der verzoening, Groningen 1970, 28vv.

^|116|

Dijk schreef dat in het bijbelse woord diakonia „scherper en schoner” wordt uitgedrukt „wat de gezanten van onze hemelse Koning in deze wereld te doen hebben”. Om die reden verdedigt hij de vervanging van ambt door dient¹²⁵.

6.2 Toch blijkt bij nader toezien dat ook het woord ‘dienst’ in zichzelf geen enkel verweer biedt tegen allerlei vorm van gebruik, resp. misbruik. Het hierboven gegeven voorbeeld illustreert dit reeds. K. Dijk wil het begrip ‘ambt’ loslaten om andere redenen dan K. Barth. Voor Dijk bezit de onderscheiding en geleding in de diensten (algemene dienst in het ‘ambt’ van alle gelovigen en bijzondere dienst van predikant, ouderling en diaken) een vanzelfsprekendheid, die wij juist bij Barth missen¹²⁶. Barth beweegt zich op deze wijze duidelijk op de lijn van het congregationalisme.

Ook allerlei methodistisch verzet tegen het ‘ambt’ kan zich snel meester maken van het woord ‘dienst’, dat vanwege zijn bijbelse klank en exegetische transparantie zeer gemakkelijk tot een voorkeursbegrip wordt¹²⁷.

Bovendien kan het woord ‘dienst’ juist als voorkeursbegrip zich zonder moeite ten dienste stellen aan een functionalisering van het werk in de gemeente van Christus. Dan gaat het niet langer om de vraag wie iets doet, maar is louter nog in geding óf het wordt gedaan.

In het kader van een dergelijke functionalisering kan het gemakkelijk komen tot b.v. de ‘vrijwilliger in het pastorale werk’¹²⁸ en tot pleidooien voor de ‘vrouw in het ambt’¹²⁹. Met beroep op de ‘dienst’ wordt dan het ‘ambt’ weggeredeneerd en de baan vrijgemaakt voor een functionalisering, die meer past bij het eigentijdse democratische denken dan bij zorgvuldige omgang met de Schrift.

Op dezelfde wijze laat het zich denken dat het woord ‘dienst’ in beslag genomen wordt door een horizontalisering van het

¹²⁵ CE, I,163.
¹²⁶ „In der christlichen Gemeinde sind entweder Alle Amtsträger oder Keiner — wenn aber Alle, dann Alle als Dienstleute” (t.a.p.).
¹²⁷ Vgl. b.v. O. Hagen, Die Kirche und das Amt, in C.E. Sommer (ed.), Der Methodismus, Stuttgart 1968, 135, 138.
¹²⁸ Vgl. G.L. Goedhart, De begeleiding van de vrijwilliger in het individuele pastoraat, Kampen 1975.
¹²⁹ Vgl. G. Huls, De dienst der vrouw in de kerk. Een onderzoek naar de plaats der vrouw in een presbyteriale kerkorde, Wageningen 1951.

^|117|

dienstbetoon in de gemeente: overal waar medemenselijkheid wordt geoefend, is aan de zin van de kerkstructuur voldaan¹³⁰.

In dat geval heeft de kerk als instituut voor geestelijke volksgezondheid genoeg aan een los aantal functionarissen, die op het niveau van eerste- of tweede-lijns-hulpverlening (de ‘deskundigen’) hun diensten verrichten.

6.3 Tenslotte willen wij in dit verband aandacht vragen voor enige aspecten van deze zaak, die samenhangen met de zgn. ‘dialoog met Rome’.

In de theologie die rondom de uitspraken van Vaticanum II is ontwikkeld, is veel nadruk gelegd op het dienstkarakter van het ambt. Exegetische motieven speelden daarin evenzeer een rol als (sociologische) argumenten die aan de sfeer van eigen tijd zijn ontleend. Ook het hoogste ambt in de roomse kerk werd aangesproken en beoordeeld op zijn ‘dienst’-karakter. In dat kader werd aangewezen hoezeer deze ‘Petrus-dienst’ in het verleden heeft gefunctioneerd en in de toekomst zou kunnen functioneren ten bate van de opbouw van de kerk. Met name H. Küng heeft in meer dan een geschrift aandacht gevraagd voor deze Petrus-dienst¹³¹. Hierop is van protestantse zijde ingespeeld; in ons land gebeurde dat met name in het door H. Berkhof geschreven rapport Wat is er aan de hand met het ambt? De herinterpretaties binnen de theologie van H. Küng ten aanzien van Vaticanum I maakten het Berkhof daarbij gemakkelijk om de idee op te werpen omtrent een personeel universeel ambt in de kerk dat om oecumenische en praktische redenen gewenst zou kunnen zijn¹³².

¹³⁰ Vgl. op dit punt C.H. Ratschow, in TRE 2,593vv.
¹³¹ Zie met name H. Küng, De kerk, 443vv., 507vv. Vgl. ook F. Haarsma, Morren tegen Mozes. Pastoraal-theologische beschouwingen over het kerkelijk leven, Kampen 1981, 142vv.: een verhaal dat van moed én teleurstelling getuigt.
¹³² Wat is er aan de hand? 87-89. Zie hier de kritische bespreking van K. Runia, Discussies rondom de ‘Petrus-dienst’, in J.T. Bakker e.a. (ed.), Septuagesimo Anno. Theologische opstellen aangeboden aan prof. dr. G.C. Berkouwer, Kampen 1973, 213-229; id., De dienstknechtsgestalte van het ambt, in T. Baarda e.a., De knechtsgestalte van Christus, Kampen 1978, 194-212.
Vgl. ook G.P. van Itterzon, Naar een Petrusdienst? ’s-Gravenhage 1973 en id., Het kerkelijk ambt in geding, Kampen 1974, 68-78; A.F.N. Lekkerkerker, Oorsprong en funktie, 157vv. Het rapport-Berkhof zoekt zijn kracht niet in een voorkeursbehandeling van ‘dienst’ contra ‘ambt’; het blijft ambtelijke terminologie spreken en wil vandaaruit inspelen op de beschouwingen van H. Küng. Op deze wijze is dit rapport geheel aangepast aan de nieuwere roomse theologie, die immers met al haar accent op het dienst-karakter van het ambt toch het ‘ambtelijk’ karakter als zodanig nooit kan laten varen vanwege ➝

^|118|

Uit deze waarnemingen blijkt ons dat met de introductie van het begrip ‘dienst’ als voorkeursbegrip weliswaar misverstanden rondom het begrip ‘ambt’ worden afgesneden, maar tegelijk andere interpretatie-moeilijkheden worden opgeroepen.

Intussen wordt deze vervanging van ‘ambt’ door ‘dienst’ betaald met het prijsgeven van enige karakteristieke implicaties van het begrip ‘ambt’, t.w. de structurele ordening van het functioneren in de gemeente, het geregeld en voortdurend karakter daarvan en de door Christus verleende volmacht tot dit dienstbetoon. Ook de vraag naar de legitimatie van de volmacht die men pretendeert te bezitten, wordt tot een secundaire vraag¹³³.

Zeker in onze tijd heeft het zin om juist op de aan het begrip ‘ambt’ inherente kenmerken enige nadruk te leggen. Spiritualisme en horizontalisme kunnen zich gemakkelijk vestigen in ons denken over en praktizeren van het dienstbetoon in de gemeente, wanneer wij het woord ‘ambt’ laten vallen en mét het woord ook de zaak van het ambtelijk handelen niet meer relevant zouden achten¹³⁴. Stellig heeft ook het woord ‘ambt’ in de geschiedenis hinderlijke en gevaarlijke connotaties opgelopen of naar zich toe getrokken. Elk woord dat wij gebruiken is in zichzelf weerloos en heeft bescherming nodig¹³⁵. Dat is ook het geval wanneer wij onze woorden rechtstreeks aan de bijbel ontlenen.

➝ de essentieel-hiërarchische structuur van de roomse kerk (vgl. C.H. Ratschow, in TRE 2,611). Illustratief is hier de beschouwing van iemand als M. Löhrer. Hij verwijst nadrukkelijk naar de exegetische resultaten ten aanzien van diakonia (K.H. Schelkle, Jüngerschaft und Apostelamt, Freiburg 1957 en E. Schweizer, Das Leben des Herrn in der Gemeinde und ihren Diensten. Eine Untersuchung der neutestamentlichen Gemeindeordnung, Zürich 1946 en id., Gemeinde und Gemeindeordnung im Neuen Testament, Zürich 1959). Eveneens kent hij de mening van K. Barth. Maar tegelijk handhaaft hij het hiërarchisch karakter van de kerkorganisatie. Vgl. zijn opstel Zur Theologie von geistlichem Amt und Gemeinde, in M. Roesle en O. Cullmann (ed.), Begegnung der Christen, Frankfurt 1959, 218vv. en Löhrers bijdrage aan het boek van G. Barauna onder de titel De hiërarchie in dienst van het Christusambt. In laatstgenoemd opstel geeft hij commentaar op hoofdstuk 3 van Lumen gentium (G. Barauna, a.w., II,9-23). Vgl. voor dit onderdeel G.C. Berkouwer, De kerk, II,30vv., 193vv.
¹³³ Vanuit dit ‘dienst’-concept laat het zich verstaan dat de bijbel slechts illustratieve waarde heeft bij de taakomschrijving en dat men kan komen tot de stelling, dat het pastoraat gegeven is met de schepping en in de medemenselijkheid is gegrond. Vgl. b.v. G. Heitink, Pastoraat als hulpverlening. Inleiding in de pastorale theologie en psychologie, Kampen 1977, 59-61.
¹³⁴ Vgl. onze opmerkingen over de Kerkorde van 1978, die juist het woord ‘ambt’ sterker accentueerde, sub 5.3 en noot 118.
¹³⁵ „Alle woord is omringd en bedreigd door de mogelijkheid van het misverstand. Met name het geschrevene. Van Plato’s klacht over de weerloosheid van het geschreven woord, welks ‘vader’ afwezig is en daarom niet in staat zijn kind ➝

^|119|

Naar ons gevoelen is het verlies dus groter dan de winst, wanneer wij ‘ambt’ zouden inruilen voor ‘dienst’.

Wij sluiten ons op dit punt graag aan bij het verzet van bv. A.A. van Ruler¹³⁶, O. Weber¹³⁷ en G.C. Berkouwer¹³⁸ tegen een dergelijke ruil. Ten diepste gaat het om het feit dat Christus aan het ambt ‘volmacht’ en ‘gezag’ heeft verleend, omdat Hij ontzag en gehoorzaamheid vraagt voor zijn Woord. Het zgn. ‘tegenover’ van het ‘ambt’, dat de gemeente beschermt tegen het spiritualistische experiment, is het ‘tegenover’ van dat Woord¹³⁹. Daarom gaat de strijd, ook tegen Rome, niet over de vraag, óf er in de kerk van Christus ‘potestas’ mag zijn, maar wélke potestas wordt uitgeoefend¹⁴⁰. Maar hiermee zijn we toegekomen aan de stof van het volgende hoofdstuk.

7 Excurs over de Confessio Helvetica Posterior

In tal van gereformeerde confessionele geschriften wordt gesproken over de ambtelijke diensten, die Christus aan zijn kerk heeft geschonken. Het heeft betrekkelijk weinig zin om op deze plaats al deze uitspraken te releveren. De handboeken voor de symboliek lichten ons daarover genoegzaam in¹⁴¹.
Het meest welsprekende getuigenis vinden wij in art. 18 van de Confessio Helvetica Posterior. H. Bullinger te Zürich heeft deze confessie in 1562 ten

➝ te verdedigen, vinden wij in de geschiedenis van den menselijken geest voortdurend de tragische waarheid bevestigd” — aldus K.H. Miskotte, Om het levende woord. Opstellen over de praktijk der exegese, ’s-Gravenhage 1948, 9.
¹³⁶ Bijzonder en algemeen ambt, Nijkerk 1952, 11, 60, 67.
¹³⁷ Grundlagen der Dogmatik, II,628.
¹³⁸ De kerk, II,30.
¹³⁹ Vgl. W. van ’t Spijker, a.w., 438; O. Weber, a.w., II,630.
¹⁴⁰ Vgl. ook H.N. Ridderbos, Gezag en ambt, in RW 11 (1969), 159-172. We verwijzen eveneens naar de fraaie analyse van W.D. Jonker, Als een riet in de wind... Gedachten naar aanleiding van de huidige discussie rondom het ambt, Kampen 1970. Op p. 12 pleit Jonker voor handhaving van het begrip ‘ambt’. Hij corrigeert m.i. daarmee zijn eigen woorden in Theologie en praktijk, Kampen 1967, 18, waar hij Kuypers vertaling van diakonia met ‘ambt’ critiseerde. Zie op dit punt J.H. van der Laan, De praxis van de praktische theologie, in G. Heitink e.a. (ed.), Voortgang. Een bundel opstellen ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de Theologische Hogeschool der gereformeerde kerken te Kampen, Kampen z.j. (1980), 158 en mijn De volmacht, 6.
¹⁴¹ Vgl. b.v. L. Doekes, a.w. (noot 100), 317vv.; E.F.K. Müller, Symbolik. Vergleichende Darstellung der christlichen Hauptkirchen nach ihrem Grundzuge und ihren wesentlichen Lebensäusserungen, Erlangen-Leipzig 1896, 515vv.; A.D.R. Polman, Onze Nederlandsche geloofsbelijdenis, Franeker z.j., IV,7vv.

^|120|

eigen gerieve geschreven. Zij kwam in 1565/1566 in de publiciteit, toen Bullinger met deze confessie Frederik III van de Paltz te hulp kwam met het oog op de in Augsburg te houden rijksdag¹⁴². Vrijwel alle Zwitserse kerken namen deze confessie over, zodat de officiële titel kan luiden: Confessio et expositio simplex orthodoxae fidei et dogmatum Catholicorum syncerae religionis Christianae, concorditer ab Ecclesiae Christi ministris, qui sunt in Helvetia, Tiguri, Bernae, Scaphusii, Sangalli, Curiae Rhetorum et apud confoederatos, Mylhusii item, et Biennae, quibus adiunxerunt se et Genevensis Ecclesiae ministri, edita in hoc, ut universis testentur fidelibus, quod in unitate verae et antiquae Christi Ecclesiae, perstent, neque ulla nova aut erronea dogmata spargant, atque ideo etiam nihil consortii cum ullis Sectis aut haeresibus habeant: hoc demum vulgata tempore, qui de ea aestimare piis omnibus liceat¹⁴³.
Ook in het buitenland vond deze belijdenis al spoedig veel instemming.
Vanwege de belangrijke status van deze confessie en de brede beschrijving van de ambtelijke diensten nemen wij de tekst van artikel 18 thans integraal over¹⁴⁴. Voor een commentaar (vanuit de werken van Bullinger) verwijzen wij naar het boek van E. Koch¹⁴⁵.

De ministris Ecclesiae, ipsorumque institutione, et officiis

(Deus ministris utitur in ecclesia instituenda.) Deus ad colligendam vel constituendam sibi Ecclesiam, eandemque gubernandam et conservandam, semper usus est ministris, iisque utitur adhuc, et utetur porro, quoad ecclesia in terris fuerit. Ergo ministrorum origo, institutio et functio vetustissima et ipsius Dei, non nova aut hominum est ordinatio. (Institutio et origo ministorum.) Posset sane Deus sua potentia immediate sibi adiungere ex hominibus Ecclesiam, sed maluit agere cum hominibus per ministerium hominum. Proinde spectandi sunt ministri, non ut ministri duntaxat per se, sed sicut ministri Dei, utpote per quos Deus salutem hominum operatur. (Non contemnendum ministerium.) Unde cavendum monemus, ne ea, quae sunt conversionis nostrae et institutionis, ita occultae virtuti Spiritus Sanctum attribuamus, ut ministerium ecclesiasticum evacuemus. Nam convenit nos semper esse memores verborum Apostoli: Quomodo credent, de quo non audierunt? Quomodo autem audient absque praedicante? Ergo fides est ex auditu, auditus autem per Verbum Dei (Rom. 10, 14. 17). Et quod Dominus dixit in Evangelio: Amen, amen, dico vobis, qui recipit, quemcunque misero, me recipit, qui autem me recipit,

¹⁴² Vgl. L. Doekes, a.w., 49v.; BSRK,XXXIv.
¹⁴³ BSKORK,219.
¹⁴⁴ BSRK,200vv.; BSKORK,253vv.
¹⁴⁵ A.w. (noot 106), 246-267. Een doorlopend commentaar wordt ons geboden door J.J. van Allmen, Le saint ministère selon la conviction et la volonté des Réformés du XVIe siècle, Neuchâtel 1968.

^|121|

recipit eum, qui me misit (Ioan. 13, 20). Et quod vir Macedo per visionem Paulo in Asia agenti apparens, submonuit et dixit: Profectus in Macedoniam, sucurre nobis (Act. 16, 9). Alibi enim idem Apostolus dixit: Dei sumus cooperarii, Dei agricolatio et aedificatio estis (1 Cor. 3, 9). Rursus tamen et hoc cavendum est, ne ministris et ministerio nimium tribuamus, memores etiam hic verborum Domini, dicentis in evangelio: Nemo venit ad me, nisi Pater meus traxerit eum (Joh. 6, 44). Et verborum Apostoli: Quis igitur est Paulus? quis autem Apollo, nisi ministri, per quos credidistis, et ut cuique Dominus dedit? Ego plantavi, Apollo rigavit: sed Deus dedit incrementum. Itaque non qui plantat, est aliquid, neque qui rigat, sed qui dat incrementum Deus (1 Cor. 3, 5 ss.). (Deus commovet corda.) Credamus ergo, Deum Verbo suo nos docere foris per ministros suos, intus autem commovere electorum suorum corda ad fidem per Spiritum Sanctum; ideoque omnem gloriam totius hujus beneficii referendam esse ad Deum. Sed ea de re dictum est et 1. cap. huius Expositionis.
(Quos et quales ministros dederit Deus orbi.) Et quidem ab initio mundi usus est Deus omnium praestantissimis in mundo (simplicibus quidem pluribus in mundana sapientia vel philosophia, sed excellentissimis in vera theologia) hominibus, patriarchis videlicet, cum quibus non raro collocutus est per angelos. Fuerunt enim patriarchae sui seculi prophetae sive Doctores, quos Deus hoc nomine aliquot voluit secula vivere, ut essent veluti patres et lumina orbis. Secutus est illos Moses cum prophetis, per universum mundum celeberrimis. (Christus doctor.) Quid quod post hos misit Pater coelestis Filium suum unigenitum, doctorem mundi absolutissimum, in quo est abscondita divina illa sapientia, et in nos derivata, per sacratissimam simplicissimamque et omnium perfectissimam doctrinam. Allegit enim ille sibi discipulos, quos fecit Apostolos. Hi vero exeuntes in mundum universum collegerunt ubique ecclesias per praedicationem Evangelii, deinde vero per omnes mundi ecclesias ordinarunt pastores atque doctores, ex praecepto Christi, per quorum successores hucusque ecclesiam docuit ac gubernavit¹⁴⁶. Itaque, ut Deus veteri populo dedit patriarchas una cum Mose et prophetis: ita novi testamenti populo misit suum unigenitum Filium una cum Apostolis et doctoribus ecclesiae.
(Ministri novi testamenti.) Porro ministri novi populi variis nuncupantur appellationibus¹⁴⁷. Dicuntur enim Apostoli, Prophetae, Evangelistae, Episcopi, Presbyteri, Pastores atque Doctores (1 Cor. 12, 28; Eph. 4, 11). (Apostoli.) Apostoli nullo certo consistebant loco, sed per orbem varias colligebant ecclesias. Quae, ubi jam constitutae erant, desierunt esse Apostoli, ac subierunt quique in sua ecclesia in locum istorum pastores. (Prophetae.) Prophetae quondam, praescii futurorum, vates erant: sed et

¹⁴⁶ Een andere lezing luidt: „quos hucusque docuit ac gubernavit ecclesiam”, vgl. E. Koch, a.w., 247.
¹⁴⁷ Vgl. hier W. Herrenbrück, Politia spiritualis. Ein Beitrag zum Verständnis reformierter Aemterlehre, in EvTh 4 (1937), 13.

|122|

scripturas interpretabantur. Quales etiam hodie adhuc inveniuntur. (Evangelistae.) Evangelistae appellabantur scriptores evangelicae historiae, sed et praecones evangelii Christi; quomodo et Paulus Timotheum iubet implere opus evangelistae. (Episcopi.) Episcopi vero sunt inspectores vigilesque ecclesiae, qui victum et necessaria ecclesiae dispensant. (Presbyteri.) Presbyteri sunt seniores, et quasi senatores patresque ecclesiae, gubernantes ipsam consilio salubri. (Pastores.) Pastores ovile Domini et custodiunt, et ei de rebus prospiciunt necessariis. (Doctores.) Doctores erudiunt, et veram fidem pietatemque docent. Licebit ergo nunc ecclesiarum ministros nuncupare Episcopos, Presbyteros, Pastores atque Doctores.
(Ordines papistarum.) Subsequentibus porro temporibus, multo plures in ecclesiam Dei inductae sunt nuncupationes ministrorum in ecclesia. Alii enim ordinati sunt Patriarchae, alii Archiepiscopi, alii Suffraganei, item Metropolitani, Archipresbyteri, Diaconi quoque, Subdiaconi, Acoluthi, Exorcistae, Cantores, Janitores, et nescio qui alii, ut Cardinales, Praepositi, et Priores, Patres minores et majores, ordines majores et minores. At de his omnibus nihil sumus nos soliciti, quales olim fuerint, aut nunc sint. Sufficit nobis Apostolica de ministris doctrina.
(De monachis.) Ita cum sciamus certo Monachos et monachorum ordines vel sectas, neque a Christo, neque ab Apostolis esse institutas; docemus, nihil eas ecclesiae Dei utiles esse, imo perniciosas. Tametsi enim quondam (cum essent solitarii, et manibus sibi victum quaererent, nec ullis essent oneri, sed pastoribus ecclesiarum ubique parerent, ut laici) fuerint tolerabiles, tamen nunc, quales sint, videt et sentit universus orbis. Praetexunt nescio quae vota et vivunt votis suis vitam prorsus contrariam: ut prorsus optimi eorum inter eos numerari mereantur, de quibus dixit Apostolus: Audimus quosdam versantes inter vos inordinate, nihil operis facientes, sed curiose agentes (2 Thess. 3, 11). Tales ergo nos in nostris ecclesiis nec habemus, nec in ecclesiis Christi habendos esse docemus.
(Vocandi et eligendi sunt ministri.) Nemo autem honorem ministerii ecclesiastici usurpare sibi, id est, ad se largitionibus, aut ullis artibus, aut arbitrio proprio, rapere debet. Vocentur et eligantur electione ecclesiastica¹⁴⁸ et legitima ministri ecclesiae: id est, eligantur religiose ab Ecclesia, vel ad hoc deputatis ab ecclesia, ordine justo, et absque turba, seditionibus et contentione. Eligantur autem non quilibet, sed homines idonei, eruditione justa et sacra, eloquentia pia, prudentiaque simplici, denique moderatione et honestate vitae insignes, juxta canonem Apostolicum, qui ab Apostolo contexitur in 1. ad Tim. 3. cap. et ad Tit. 1. cap. (Ordinatio.) Et qui electi sunt, ordinentur a senioribus cum orationibus publicis, et impositione manuum. Damnamus hic omnes, qui sua sponte currunt, cum non sint electi, missi, vel ordinati (Ierem. 23). Damnamus ministros ineptos, et non instructos donis pastori necessariis. Interim agnoscimus, quorundam

¹⁴⁸ Hiermee wordt de plaatselijke gemeente bedoeld, vgl. E. Koch, a.w., 249.

^|123|

in veteri ecclesia pastorum simplicitatem innocuam plus aliquando profuisse ecclesiae, quam quorundam eruditionem variam, exquisitam, delicatamque, sed paulo fastuosiorem. Unde ne hodie quidem reiicimus simplicitatem quorundam probam, nec tamen omnino imperitam. (Omnes pii sacerdotes.) Nuncupant sane Apostoli Christi omnes in Christum credentes sacerdotes, sed non ratione ministerii, sed quod per Christum omnes fideles facti reges et sacerdotes, offerre possumus spirituales Deo hostias (Exod. 19, 6; 1. Pet. 2, 9; Apoc. 1, 6). Diversissima ergo inter se sunt sacerdotium et ministerium. Illud enim commune est Christianis omnibus, ut modo diximus, hoc non item. Nec e medio sustulimus ecclesiae ministerium, quando repudiavimus ex ecclesia Christi sacerdotium papisticum.
(Sacerdotes et sacerdotium.) Equidem in novo testamento Christi non est amplius tale sacerdotium, quale fuit in populo veteri, quod unctionem habuit externam, vestes sacras et caerimonias plurimas: quae typi fuerunt Christi, qui illa omnia veniens et adimplens abrogavit. Manet autem ipse solus sacerdos in aeternum (Hebr. 7); cui ne quid derogemus, nemini inter ministros sacerdotis vocabulum communicamus. Ipse enim Dominus noster non ordinavit ullos in Ecclesia Novi Testamenti sacerdotes, qui accepta potestate a suffraganeo, offerant quotidie hostiam, ipsam inquam carnem et ipsum sanguinem Domini pro vivis et mortuis¹⁴⁹, sed qui doceant et sacramenta administrent. (Ministri novi testamenti quales.) Paulus enim simpliciter et breviter, quid sentiamus de novi testamenti vel de ecclesiae Christianae ministris, et quid eis tribuamus, exponens: Sic nos aestimet homo, inquit, ut ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei (1 Cor. 4, 1). Proinde vult apostolus, ut de ministris sentiamus, tanquam de ministris. Hupèretas vero nuncupavit apostolus subremigatores, qui ad nauclerum unice respiciunt, vel homines non sibi, nec suo arbitrio, sed aliis viventes, Dominis inquam suis, a quorum mandatis omnino dependent. Nam minister Ecclesiae totus et in omnibus suis officiis non suo arbitrio indulgere, sed illud duntaxat exsequi jubetur, quod in mandatis habet a suo Domino. Et in praesenti, quis sit Dominus, exprimitur, Christus, cui in omnibus ministerii negotiis sunt mancipati ministri. (Ministri dispensatores mysteriorum Dei.) Adiicit praeterea, quo ministerium plenius explanet, ministros Ecclesiae oeconomos esse vel dispensatores mysteriorum Dei. Mysteria vero Dei multis in locis, imprimis ad Eph. 3. appellavit Paulus Evangelium Christi. Mysteria nuncupavit etiam vetustas Christi sacramenta. Proinde in hoc sunt vocati ministri ecclesiae, ut Evangelium Christi adnuncient fidelibus, et sacramenta administrent. Alibi enim legimis in evangelio de fideli servo et prudente, quod eum dominus constituit super familiam suam, ut tempore opportuno det ei cibum suum (Lucae 12, 42). Rursus proficiscitur alibi in evangelio peregre

¹⁴⁹ Verwijzing naar het concilie van Trente, sess. 23 (15 juli 1563, Doctrina de sacramento ordinis), vgl. DS 1764, 1767.

^|124|

homo, relinquens domum, et in hac dat servis suis potestatem vel substantiam suam, et suum cuique opus.
(De potestate ministrorum ecclesiae.). Nunc ergo commode dicemus etiam quaedam de potestate et officio ministrorum ecclesiae. De potestate hac operosius quidam disputarunt, subdideruntque suae potestati omnia in terris summa, idque contra mandatum Domini, qui suis dominium prohibuit, humilitatem autem maximopere commendavit (Lucae 22, 24 ss.; Matth. 18. 3 s.; 20, 25ss.). Revera alia quidem potestas est mera et absoluta, quae et iuris vocatur. Ea potestate Christo Domino universorum subjecta sunt omnia: sicuti ipse testatus est et dixit: Data est mihi potestas in coelo et in terra (Matt. 28, 18). Et iterum: Ego sum primus et novissimus, ecce sum vivens in saecula saeculorum, et habeo claves inferni et mortis (Apoc. 1, 18). Item: Ipse habet clavem David, qui aperit, et nemo claudit, claudit, et nemo aperit (Apoc. 3, 7). (Potestatem veram sibi servat Dominus.) Hanc potestatem sibi servat Dominus, nec in alium quemquam transfert, ut ipse deinceps otiosus adsistat, operantibus ministris spectator. Jesaias enim: Clavem domus David, inquit, ponam super humerum eius (Isaiae 22, 22), et iterum: Cujus imperium erit super humerum ejus (Jer. 9, 6). Nam gubernationem non injicit aliis in suos humeros, sed servat et utitur adhuc potestate sua, gubernans omnia. (Potestas officii et ministerialis.) Alia porro potestas est officii vel ministerialis, limitata ab eo, qui plena utitur potestate. Ea ministerio, quam imperio similior est. (Claves.) Concedit enim Dominus aliquis oeconomo suo potestatem in domum suam, quo nomine et claves dat, quibus intromittat in domum, vel ex domo excludat, quos Dominus vel intromitti vult, vel excludi. Juxta hanc potestatem facit minister ex officio, quod a Domino jussus est facere: et Dominus ratum habet, quod facit, ipsumque ministri sui factum, perinde ut suum vult aestimari atque agnosci. Quo nimirum pertinent illae Evangelicae sententiae: Dabo tibi claves regni coelorum, et, quicquid adligaveris aut solveris in terra, adligatum aut solutum erit in caelis (Matth. 16, 19). Item: Quorumcunque remiseritis peccata, remittentur eis, et quorumcunque retinueritis peccata, retenta erunt (Joh. 20, 23). Nisi vero minister res omnes ita expediverit, sicut jussus est a Domino suo, sed limites fidei transilieret, sane irritum habetur a Domino, quod fecit. Proinde potestas ecclesiastica ministrorum Ecclesiae est functio illa, qua ministri Ecclesiam Dei gubernant quidem, verum omnia in Ecclesia sic faciunt, quemadmodum verbo suo praescripsit Dominus: quae cum facta sunt, fideles tanquam ab ipso Domino facta reputant. Et de Clavibus antea quoque dictum est nonihil.
(Una et aequalis potestas ministrorum.) Data est autem omnibus in Ecclesia ministris una et aequalis potestas sive functio. Certe ab initio Episcopi vel Presbyteri Ecclesiam communi opera gubernaverunt; nullus alteri se praetulit, aut sibi ampliorem potestatem dominiumve in coëpiscopos usurpavit. Memores enim verborum Domini: Qui voluerit inter vos primus esse, sit vester servus (Lucae 22, 26); continuerunt se in humilitate, et mutuis officiis juverunt se invicem in gubernanda et conservanda ecclesia.

^|125|

(Ordo servandus.) Interea propter ordinem servandum, unus aut certus aliquis ministrorum coetum convocavit, et in coetu res consultandas proposuit, sententias item aliorum collegit, denique, ne qua oriretur confusio, pro virili cavit. Sic legitur fecisse in Actis Apostolorum S. Petrus, qui tamen ideo nec aliis fuit praepositus, nec potestate majore ceteris praeditus. Rectissime enim Cyprianus, martyr, de simplicitate clericorum: Hoc erant utique, inquit, et ceteri Apostoli, quod fuit Petrus, pari consortio praediti et honoris et potestatis; sed exordium ab initate proficiscitur, ut Ecclesia una monstretur¹⁵⁰. (Quando et quomodo unus aliis praepositus.) Refert item S. Hieronymus non disparia in Comment, ad Ep. ad Tit. Pauli, et dicit: Antequam diaboli instinctu studia in religione fierent, communi Presbyterorum consilio Ecclesiae gubernabantur, postquam vero unusquisque eos, quos baptizaverat, suos putabat, non Christi, decretum est, ut unus de Presbyteris electus superponeretur ceteris, ad quem omnis ecclesiae cura pertineret, et schismatum semina tollerentur¹⁵¹. Hoc tamen decretum Hieronymus non pro divino venditat. Mox enim subjicit: Sicut Presbyteri sciunt, se ex ecclesiae consuetudine, ei, qui sibi praepositus fuerit, esse subjectos: ita Episcopi noverint, se magis consuetudine, quam dispositionis Dominicae veritate, Presbyteris esse majores, et in commune debere Ecclesiam regere¹⁵². Haec ille. Ideoque nemo jure prohibuerit ad veterem Ecclesiae Dei constitutionem redire, et illam prae humana consuetudine recipere.
(Quae sint ministrorum officia.) Officia ministrorum sunt varia, quae tamen plerique ad duo restringunt, in quibus omnia alia comprehenduntur, ad doctrinam Christi Evangelicam, et ad legitimam sacramentorum administrationem. Ministrorum enim est congregare coetum sacrum, in hoc exponere Verbum Dei, et universam doctrinam accommodare ad rationem usumque Ecclesiae, ut ea, quae docentur, prosint auditoribus, et aedificent fideles. Ministrorum, inquam, est, docere imperitos, hortari item, et urgere ad progrediendum in via Domini cessantes, aut etiam tardius procedentes, consolari item et confirmare pusillanimes, munireque contra Satanae tentationes varias, corripere peccantes, revocare in viam errantes, lapsos erigere, contradicentes revincere, lupos denique ab ovili Dominico abigere, scelera item et sceleratos prudenter et graviter increpare, neque connivere aut tacere ad conscelerationem: sed et sacramenta administrare, usumque eorum justum commendare, et omnes ad illa percipienda per sanam doctrinam praeparare, in unitate quoque sancta fideles conservare, et schismata prohibere, denique catechisare rudes, pauperum necessitatem commendare ecclesiae, aegrotantes et variis impexos tentationibus visitare, instruere, et in via vitae retinere: praeterea orationes publicas, vel

¹⁵⁰ Verwijzing naar Cyprianus, De catholicae ecclesiae unitate, c. 4 (CSEL 3/I,213).
¹⁵¹ Verwijzing naar Hieronymus, Commentarius in epistolam ad Titum (1: 5, PL 26,597).
¹⁵² T.a.p., 26,598.

^|126|

supplicationes necessitatis tempore, una cum jejunio, id est, abstinentia sancta procurare; et omnia quae pertinent ad ecclesiarum tranquillitatem, pacem et salutem, quam diligentissime curare. Ut autem haec omnia rectius faciliusque possit minister praestare, requiritur ab eo imprimis, ut sit Dei timens, oret sedulo, lectioni sacrae intendat, et in omnibus et semper vigilet, et puritate vitae omnibus praeluceat. (Disciplina.) Cumque omnino oporteat esse in Ecclesia disciplinam, et apud veteres quondam usitata fuerit excommunicatio, fuerintque judicia ecclesiastica in populo Dei, in quibus per viros prudentes et pios exercebatur haec disciplina, ministrorum quoque fuerit, ad aedificationem, disciplinam moderari hanc, pro conditione temporum, status publici, ac necessitate. Ubi semper tenenda est regula, omnia fieri debere ad aedificationem, decenter, honeste, sine tyrannide et seditione¹⁵³. Apostolus enim testatur: Sibi a Deo traditam esse in Ecclesia potestatem ad aedificationem et non ad destructionem (2 Cor. 10, 8). Nam ipsemet Dominus vetuit, lolium in agro Dominico eradicari, quando periculum sit, ne et triticum evellatur (Matth. 13, 29 s.).
(Ministri quoque mali audiendi.) Caeterum exsecramur in praesenti Donatistarum errorem, qui doctrinam et administrationem sacramentorum, vel efficacem vel inefficacem, ex mala vel bona ministrorum vita aestimant. Scimus enim, vocem Christi audiendam esse vel ex malorum ministrorum ore. Quando ipse Dominus dixit: Quae dicunt, facite, secundum opera autem eorum nolite facere (Matth. 23, 3). Scimus, sacramenta ex institutione et per Verbum Christi sanctificari, et efficacia esse piis, tametsi offerantur ab indignis ministris. De qua re ex Scripturis multa contra Donatistas disputavit beatus Dei servus Augustinus. (Synodi.) Atqui debet interim justa esse inter ministros disciplina. Inquirendum enim diligenter in doctrinam et vitam ministrorum, in synodis¹⁵⁴. Corripiendi sunt peccantes a senioribus, et in viam reducendi, si sunt sanabiles, aut deponendi, et velut lupi abigendi sunt per veros Pastores a grege Dominico, si sunt incurabiles. Si enim sint pseudodoctores, minime ferendi sunt. Neque vero et oecumenica improbamus concilia, si ad exemplum celebrentur Apostolicum, ad Ecclesiae salutem, non perniciem.
(Dignus operarius sua mercede.) Ministri quoque fideles omnes, ut boni operarii, mercede sua digni sunt, nec peccant, quando stipendium omniaque interim necessaria pro se et sua familia accipiunt. Nam Apostolus ostendit, haec iure dari ab Ecclesia, et accipi a ministris, in 1. ad Corinth. 9.

¹⁵³ In deze zinsnede wordt oppositie geboden tegen de Dopersen, vgl. E. Koch, a.w., 258. In heel dit gedeelte klinkt een oude zorg van Bullinger door, vgl. S. van der Linde, Die Lehre von der Kirche in der Confessio Helvetica Posterior, in J. Staedtke (ed.), Glaube und Bekennen. 400 Jahre Confessio Helvetica Posterior, Zürich 1966, 362.
¹⁵⁴ Met deze ‘synodi’ worden bedoeld vergaderingen van de presbyters of seniores in het kader van het toezicht op de levenswandel van de ministri, vgl. E. Koch, a.w., 260v.

^|127|

et in 1. ad Tim. 5. et alibi quoque. Confutati sunt autem Apostolica doctrina et Anabaptistae, qui ministros ex ministerio suo viventes damnant, et conviciis proscindunt.

Wanneer in het bovenstaande (aan het slot van de behandeling De potestate ministrorum ecclesiae) gezegd wordt: „Et de clavibus ante quoque dictum est nonnihil”, wordt daarmee verwezen naar caput 14, dat getiteld is De poenitentia et conversione Hominis¹⁵⁵. Het bedoelde gedeelte over de sleutelmacht luidt aldus¹⁵⁶:
(De clavibus regni coelorum.) De Clavibus regni Dei, traditis a Domino Apostolis, multi admiranda garriunt, et ex his cudunt enses, lanceas, sceptra et coronas, plenamque in maxima regna, denique in animas et corpora potestatem: nos simpliciter judicantes, secundum Verbum Dei dicimus: omnes ministros legitime vocatos habere et exercere claves vel usum clavium, cum Evangelium adnunciant, id est, populum suae fidei creditum docent, hortantur, consolantur et increpant, inque disciplina retinent. (Aperire et claudere.) Ita enim regnum coelorum aperiunt obsequentibus, et inobsequentibus claudunt. Has claves promisit Apostolis Dominus Matth. 16. et praestitit Ioan. 20. Marci 16. et Luc. 24. dum ablegat discipulos et jubet eos universo mundo praedicare Evangelium, et condonare peccata. (Reconciliationis ministerium.) Apostolus in epis. ad Cor. dicit: Dominum ministris dedisse reconciliationis ministerium (2. Cor. 5, 18 ss.): et quale hoc sit, mox explicat et ait: Sermonem vel doctrinam reconciliationis. Et adhuc clarius sua illa exponens addit ministros Christi, nomine Christi fungi legatione, tanquam ipso Deo, per ministros adhortante populos, ut reconcilientur Deo, nimirum per fidelem obedientiam. Exercent ergo claves, cum suadent fidem et pœnitentiam. Sic illi reconciliant Deo. (Ministri remittunt peccata.) Sic remittunt peccata. Sic aperiunt regnum coelorum, et credentes introducunt: multum distantes ab istis, de quibus dixit in Evangelio Dominus: Vae vobis legisperitis, quia tulistis clavem scientia, ipsi non introistis, et eos, qui introibant, vetuistis. (Quomodo ministri absolvant.) Rite itaque et efficaciter ministri absolvunt, dum evangelium Christi, et in hoc remissionem peccatorum, quae singulis promittitur fidelibus, sicuti et singuli sunt baptizati, praedicant, et ad singulos peculiariter pertinere testantur. Nec putamus absolutionem hanc efficaciorem fieri, per hoc, quod in aurem alicui aut super caput alicujus singulariter immurmuratur¹⁵⁷. Censemus tamen, sedulo annunciandam

¹⁵⁵ Ook in de Institutie van Calvijn wordt, behalve bij de behandeling van de kerk (in boek IV), over de sleutelmacht gesproken in het kader van de behandeling van de biecht, vgl. III,3 en 4.
¹⁵⁶ BSRK,189v.; BSKORK,242v.
¹⁵⁷ Verwijzing naar de bul Exsultate Deo van paus Eugenius IV (22 nov. 1439), vgl. DS 1323 en naar het concilie van Trente, sessio 14 (25 november 1551, Doctrina de sacramento paenitentiae), vgl. DS 1679-1685.

^|128|

esse hominibus remissionem peccatorum in sanguine Christi, admonendosque singulos, quod ad ipsos pertineat remissio peccatorum.

Wij zien ervan af op dit moment deze confessie van commentaar te voorzien¹⁵⁸. In plaats daarvan geven wij de meest recente Duitse vertaling van de geciteerde passages door¹⁵⁹.
Hoofdstuk 18 luidt in deze vertaling:

(Gott verwendet Diener beim Bau seiner Kirche.) Um sich seine Kirche zu sammeln und zu gründen, sie zu leiten und zu erhalten, hat Gott immer Diener verwendet, bedient sich solcher auch heute noch und solange es eine Kirche auf Erden gibt. (Einsetzung und Ursprung des Dieneramtes.) Deshalb ist Ursprung, Einsetzung und Amt der Diener von höchstem Alter und rührt von Gott selbst her, ist also nicht eine neue oder bloß menschliche Ordnung. Gott hätte sich ja wohl aus eigener Macht unmittelbar eine Gemeinde schaffen können, aber er wollte lieber durch den Dienst von Menschen mit den Menschen verkehren. (Keine Verachtung des Dieneramtes.) Deshalb sind die Diener nicht bloß als Diener, sondern als Gottes Diener zu betrachten, weil Gott durch sie das Heil der Menschen schafft.
Wir werden deshalb davor gewarnt, nicht das, was zu unserer Bekehrung und Belehrung gehört, einer dunkeln Kraft des Heiligen Geistes zuzuerkennen, so dass man das kirchliche Amt seines Inhaltes beraubt. Denn wir müssen uns stets der Worte des Apostels erinnern: „Wie sollen sie aber an den glauben, von dem sie nicht gehört haben? Wie sollen sie aber hören, ohne einen, der predigt? ... Also kommt der Glaube aus der Predigt, die Predigt aber durch das Wort Christi“ (Röm. 10, 14 und 17). Und der Herr hat im Evangelium gesagt: „Wahrlich, wahrlich, ich sage euch: Wer einen aufnimmt, wenn ich ihn sende, nimmt mich auf; wer aber mich aufnimmt, nimmt den auf, der mich gesandt hat“ (Joh. 13, 20). Und der Mazedonier, der dem Paulus während seines Aufenthaltes in Kleinasien in einem Gesicht

¹⁵⁸ Enige opmerkingen:
a ons treft de sterke nadruk op de prediking;
b het is eigenaardig dat er nauwelijks een duidelijke omschrijving van het ambt van de oudsten geboden wordt (vgl. S. van der Linde, a.a., 358, 360, 362v.);
c het ambt van de diakenen komt ook vrijwel niet in beeld (vgl. S. van der Linde, a.a., 363 en W. Herrenbrück, a.a., 16: „Es scheint, als hätte die Confessio Helvetica Posterior ein solches (= diakenambt) nicht vorgesehen, sondern die cura pauperum den Aeltesten zugedacht”).
¹⁵⁹ We bedoelen de vertaling, die in 1966 is uitgegeven door de Kirchenrat des Kantons Zürich (ed. W. Hildebrandt en R. Zimmermann) onder de titel: Heinrich Bullinger, Das Zweite Helvetische Bekenntnis, Zürich 1967, 87vv. en 64v.

^|129|

erschien, ermahnte ihn und sagte: „Komm herüber ... und hilf uns“ (Apg. 16, 9). An einer anderen Stelle hat der Apostel gesagt:„Gottes Mitarbeiter sind wir; Gottes Ackerfeld, Gottes Bau seid ihr.“ (1. Kor. 3, 9). Doch müssen wir uns auch davor hüten, dass wir nicht dem Diener und dem Amt zu viel zuschreiben, auch hier eingedenk der Worte des Herrn, der im Evangelium sagt:„Niemand kann zu mir kommen , es ziehe ihn denn der Vater“ (Joh. 6, 44), und des Apostelwortes: „Was ist nun Apollos? Was aber Paulus? Diener, durch die ihr gläubig geworden seid, und zwar so, wie es der Herr einem jeden verliehen hat. Ich habe gepflanzt, Apollos hat begossen, Gott aber hat das Gedeihen gegeben. Somit ist weder der etwas, welcher pflanzt, noch der, welcher begießt, sondern Gott, der das Gedeihen gibt“ (1. Kor. 3, 5-7). (Gott bewegt die Herzen.) Wir sollen also dem Worte Gottes glauben, dass Gott uns äußerlich durch seine Diener lehre, inwendig aber die Herzen seiner Erwählten durch den Heiligen Geist zum Glauben bewege, und dass man alle Ehre für diese ganze Wohltat Gott geben müsse. Davon ist bereits im ersten Kapitel dieser Darlegung die Rede gewesen.
(Was für Diener Gott der Welt gegeben hat.) Und zwar hat sich Gott von Anfang der Welt an der allerhervorragendsten Menschen in der Welt bedient — waren die meisten auch einfältig, was die weltliche Weisheit oder Philosophie anbetrifft, so zeichneten sie sich doch in der wahren Gottesgelehrtheit aus —, nämlich der Patriarchen, mit denen er oft durch Engel geredet hat. Denn die Patriarchen sind die Propheten und Lehrer ihrer Zeit gewesen, die Gott dazu bestimmte, zu diesem Zweck etliche hundert Jahre zu leben, damit sie gleichsam Väter und Lichter der Welt seien. Auf sie folgte Moses mit den Propheten, die in der ganzen Welt berühmt waren. (Christus unser Lehrer.) Nach ihnen sandte der himmlische Vater seinen eingeborenen Sohn als vollkommensten Lehrer der ganzen Welt, in dem jene göttliche Weisheit verborgen ist, die auch bis auf uns kam durch die heiligste, einfachste und allervollkommenste Lehre. Er aber hat sich Jünger erwählt, die er dann zu Aposteln machte. Diese aber sind ausgegangen in die ganze Welt und haben durch die Predigt des Evangeliums überall Gemeinden gesammelt, dann aber haben sie in allen Gemeinden Hirten und Lehrer eingesetzt nach dem Befehl Christi, durch deren Nachfolger er bis heute die Kirche lehrte und leitete. Wie also Gott dem alten Bundesvolk die Patriarchen samt Moses und den Propheten gegeben hat, so hat er dem Volk des neuen Bundes seinen eingeborenen Sohn gesandt samt den Aposteln und Lehrern der Kirche.
(Diener im neuen Bunde.) Nun werden die Diener des neuen Bundesvolkes weiterhin mit verschiedenen Namen bezeichnet; sie heißen: Apostel, Propheten, Evangelisten, Aufseher (Bischöfe), Älteste (Presbyter), Hirten (Pastoren, Pfarrer) und Lehrer (Doktoren) (1. Kor. 12, 28;

^|130|

Eph. 4,11). (Apostel.) Die Apostel hatten keinen festen Wohnsitz, sondern zogen durch die Welt und sammelten die verschiedenen Gemeinden. Wo aber schon Gemeinden gegründet waren, da gab es keine Apostel mehr, sondern an ihre Stelle traten in jeder Gemeinde die Hirten oder Pfarrer. (Propheten.) Die Propheten wussten als Seher einst das Zukünftige, aber sie erklärten auch die Schrift. Solche finden sich auch heute noch. (Evangelisten.) Evangelisten nannte man die Verfasser der evangelischen Geschichte, aber auch die Prediger des Evangeliums Christi. So wie etwa auch Paulus dem Timotheus befiehlt, das Werk eines Evangelisten zu verrichten. (Aufseher.) Die Bischöfe aber sind die Aufseher und Wächter der Kirche, die auch die zum Leben notwendigen Güter der Kirche verwalten. (Älteste.) Die Presbyter sind Älteste, sozusagen Kirchenräte oder Kirchenpfleger. Die mit heilsamem Rat die Gemeinde leiten. (Hirten.) Die Hirten oder Pfarrer bewachen den Schafstall des Herrn und versorgen ihn mit allem Nötigen. (Lehrer.) Die Lehrer unterrichten und lehren den wahren Glauben und die rechte Frömmigkeit. So kann man also heute als Diener der Kirche nennen: Aufseher (Bischöfe), Älteste (Presbyter), Hirten (Pastoren, Pfarrer) und Lehrer (Doktoren).
(Ämter der Päpstlichen.) In der Folgezeit sind dann allerdings noch weit mehr Amtstitel in die Kirche Gottes eingeführt worden. Die einen wurden eingesetzt als Patriarchen, andere als Erzbischöfe und Weihbischöfe, ferner als Metropoliten, Erzpriester, Diakone und Subdiakone, Akoluthen, Exorzisten, Kantoren, Janitoren und alle möglichen anderen: wie Kardinäle, Pröpste, Prioren, hohe und niedere Ordensväter, hohe und niedere Orden. Doch haben wir uns nicht darum bekümmert, was diese alle früher waren oder heute noch seien. Uns genügt die apostolische Lehre von den Dienern.
(Mönche.) Da wir nun sicher wissen, dass die Mönche und ihre Orden oder Sekten weder von Christus noch von den Aposteln eingesetzt worden sind, so lehren wir, dass sie der Kirche nichts nützen, sondern ihr eher verderblich sind. Sind sie auch früher einst erträglich gewesen — da sie noch Einsiedler waren, sich mit ihrer Hände Arbeit ihren Unterhalt beschafften und niemandem zur Last fielen, sondern sich den Pfarrern ihrer Gemeinde überall unterzogen, wie die Leute aus dem Volk —, so sieht und merkt doch die ganze Welt, wie es heute um sie steht. Unter dem Vorwand irgendwelcher Gelübde leben sie doch diesen ihren Gelübden stracks zuwider, so dass sogar die besten unter ihnen den Leuten beigezählt zu werden verdienen. von denen der Apostel gesagt hat: „Wir hören, dass etliche unter euch unordentlich wandeln, indem sie nichts arbeiten, sondern unnütze Dinge treiben“ (2. Thess. 3, 11). Darum haben wir für solche

^|131|

keinen Raum in unseren Kirchen und lehren auch, es dürfe solche in den Kirchen Christi nicht geben.
(Die Diener sollen berufen und gewählt werden.) Niemand soll sich auch die Ehre eines kirchlichen Amtes anmaßen, das heißt durch Geschenke oder irgendwelche Schliche oder in eigener Willkür an sich reißen. Die Diener der Kirche sollen vielmehr berufen und gewählt werden durch eine kirchliche und rechtmäßige Wahl; das heißt, ihre Wahl soll auf gottesfürchtige Weise erfolgen, und zwar nach rechter Ordnung, entweder von der Gemeinde oder von ihren dazu Abgeordneten, ohne Aufruhr, Zwiespalt und Streit. Man wähle aber auch nicht beliebige Leute, sondern zum Amt geeignete Männer mit guter und heiliger Bildung, mit frommer Beredsamkeit und einfältiger Klugheit, die auch bekannt sind als bescheidene und ehrbare Menschen, nach der apostolischen Regel, die vom Apostel aufgestellt wird in 1. Tim. 3, 2ff., und Tit. 1, 7ff. (Einsetzung.) Und die Gewählten sollen von den Älteren eingesetzt werden unter öffentlicher Fürbitte und unter Handauflegung. Wir verurteilen hier alle, die auf eigene Faust Ämtern nachlaufen, während sie doch nicht gewählt, gesandt und eingesetzt sind (Jer. 23). Wir verwerfen ungeeignete und mit den für einen Pfarrer notwendigen Gaben nicht ausgerüstete Diener. Wir bekennen allerdings, dass die unschädliche Einfalt mancher Hirten in der alten Kirche einst der Kirche mehr genützt hat als die vielseitige, auserlesene und feine, aber ein wenig zu stolze Bildung manch’ anderer. Daher, wenn die Leute nicht ganz unwissend sind, verwerfen wir auch heute nicht ihre fromme Einfalt. Die Apostel Christi nennen nun freilich alle, die an Christus glauben, Priester, nicht im Sinne eines Amtes, sondern weil wir, da wir Gläubigen alle zu Königen und Priestern gemacht sind, durch Christus Gott geistliche Opfer darbringen können (2. Mose 19, 6; 1. Pet. 2, 9; Offb. 1, 6). (Das allgemeine Priestertum.) Ganz verschiedene Dinge sind also dieses allgemeine Priestertum und das Dieneramt. Während jenes allen Christen gemeinsam ist, wie wir eben gesagt haben, ist das bei diesem nicht der Fall. Das Dieneramt der Kirche haben wir damals nicht aus der Kirche entfernt, als wir das päpstliche Priestertum in der Kirche Christi abgeschafft haben.

(Priester und Priesteramt.) Allerdings gibt es im Neuen Bunde Christi kein derartiges Priestertum mehr wie im alten Bundesvolk, das die äußere Salbung, heilige Gewänder und eine Menge Zeremonien gehabt hat; diese sind auf Christus hinweisende Bilder gewesen, der bei seiner Ankunft dies alles erfüllt und aufgehoben hat. Er selber aber bleibt Priester in Ewigkeit (Hebr. 7). Um ihm nichts zu benehmen, geben wir keinem unter den Dienern der Kirche den Namen „Priester“. Denn der Herr selbst hat in der Kirche des Neuen Bundes keine Priester eingesetzt, die vom Weihbischof

^|132|

die Vollmacht empfangen, täglich das Messopfer, nämlich Leib und Blut des Herrn selbst, für Lebendige und Tote darzubringen, sondern bloß solche Diener, die lehren und die Sakramente verwalten sollen. (Wie die Diener des Neuen Bundes sein sollen.) So erklärt Paulus einfach und kurz, was wir von den Dienern des Neuen Bundes oder der christlichen Kirche denken und was wir ihnen zuschreiben sollen: „So soll man uns ansehen: als Diener Christi und Haushalter über Geheimnisse Gottes“ (1. Kor. 4, 1). Der Apostel will also, dass wir Diener wirklich für Diener halten. Diener aber hat sie der Apostel genannt, das heißt eigentlich ‘Ruderknechte’, die einzig auf den Willen des Schiffsherrn sehen, also Menschen, die nicht für sich oder nach eigenem Gutdünken leben, sondern für andere, nämlich für ihre Herren, von deren Befehlen sie völlig abhangen. Denn ein Diener der Kirche soll ganz und in allen seinen Pflichten nicht seinem eigenen Gutdünken folgen, sondern stets das ausführen, wozu ihn die Befehle seines Herrn anhalten. In diesem Spruch wird auch deutlich gesagt, wer der Herr sei, nämlich Christus, dem die Diener in allen Geschäften des Amtes wie Leibeigene verpflichtet sind. (Die Diener, die Haushalter der Geheimnisse Gottes.) Außerdem fügt er zur näheren Erläuterung des Dienstes hinzu, dass die Diener der Kirche Haushalter oder Verwalter der Geheimnisse Gottes seien. Als Geheimnisse Gottes bezeichnet Paulus aber an vielen Stellen, besonders Eph. 3, 3 und 9, das Evangelium Christi. Die Alte Kirche nannte auch die Sakramente Christi Geheimnisse. So sind die Diener der Kirche also dazu berufen, den Gläubigen das Evangelium zu predigen und die Sakramente zu verwalten. Denn wir lesen auch anderswo im Evangelium (Luk. 12, 42) von dem treuen und klugen Knecht, dass der Herr ihn über sein ganzes Haus gesetzt habe, den Hausgenossen zur rechten Zeit ihre Speise zu geben. Wiederum an einer anderen Stelle des Evangeliums „zieht ein Mann außer Landes“, verlässt sein Haus und gibt seinen Knechten Vollmacht darüber, oder gar über sein Vermögen, und einem jeden weist er seine Arbeit zu.

(Die Gewalt der Diener in der Kirche.) Hier ist nun die rechte Gelegenheit, noch etwas zu sagen über die Gewalt und das Amt der Diener in der Kirche. Über diese Gewalt haben gewisse Leute den Mund allzu voll genommen und haben ihrer Gewalt auch alles Höchste auf Erden untergeordnet. und das gegen den Befehl des Herrn, der den Seinen zu herrschen verboten, ihnen vielmehr Demut anbefohlen hat (Luk. 22, 24ff.; Mt. 18, 3f.; 20, 25ff.). Wahrhaft anderer Art ist die volle und uneingeschränkte Gewalt, welche auch von Rechts wegen so genannt wird. Nach solcher Gewalt sind dem Herrn Christus alle Dinge der Welt unterworfen, wie er selbst bezeugt und gesagt hat: „Mir ist alle Gewalt gegeben im Himmel und auf Erden“ (Mt. 28, 18). Ferner: „Ich bin der Erste und der Letzte

^|133|

und der Lebendige, und ich war tot, und siehe, ich bin lebendig in alle Ewigkeit und habe die Schlüssel des Todes und des Totenreiches“ (Offb. 1, 18). Ebenso: „... er hat den Schlüssel Davids, er, der öffnet, so dass niemand schließt, und schließt, dass niemand öffnet“ (Offb. 3, 7). (Die letzte Gewalt behält sich der Herr vor.) Diese Gewalt behält sich der Herr vor und überträgt sie auf keinen andern, um etwa selber als müßiger Zuschauer nur beim Wirken seiner Diener dabeizustehen. Denn Jesaja sagt: Ach will ihm auch den Schlüssel des Hauses Davids auf die Schultern legen“ (Jes. 22, 22), und wiederum: „... Die Herrschaft kommt auf seine Schulter“ (Jes. 9,6). Denn er legt seine Herrschaft nicht andern auf ihre Schultern, sondern behält und gebraucht seine Macht bis jetzt, indem er alles regiert. (Amts- und Dienstgewalt.) Etwas anderes ist es um die Amtsgewalt oder die dienstliche Bevollmächtigung; sie ist umgrenzt von dem, der der Inhaber der vollen Gewalt ist. Diese Amtsgewalt ist mehr ein Dienen als ein Herrschen. (Die Schlüsselgewalt.) Denn ein Herr räumt seinem Hausverwalter die Macht über sein Haus ein; daher gibt er ihm auch die Schlüssel mit der Befugnis, ins Haus einzulassen oder auszuschließen, wen der Herr einlassen oder ausschließen will. Kraft dieser Vollmacht tut der Diener pflichtgemäß das, was ihm vom Herrn befohlen ist, und der Herr bestätigt, was er tut, und will, dass man die Handlung seines Dieners wie seine eigene betrachte und anerkenne. Darauf beziehen sich nämlich die Sprüche des Evangeliums: „Ich will dir die Schlüssel des Reiches der Himmel geben; und was du auf Erden binden wirst, das wird in den Himmeln gebunden sein, und was du auf Erden lösen wirst, das wird in den Himmeln gelöst sein“ (Mt. 16, 19); ebenso: „Wenn ihr jemandem die Sünden vergebt, sind sie ihm vergeben; wenn ihr sie jemandem nicht vergebt, sind sie ihm nicht vergeben“ (Joh. 20, 23). Sollte aber der Diener nicht alle Dinge so ausführen, wie ihm vom Herrn befohlen ist, sondern die Grenzen der Treue überschreiten, so erklärt der Herr natürlich für ungültig, was er getan hat. So ist also die Kirchengewalt der Diener in der Kirche jenes Amt, durch das sie zwar die Kirche Gottes regieren, jedoch alles in der Kirche so tun, wie es der Herr durch sein Wort vorgeschrieben hat; ist es aber so getan, so nehmen es die Gläubigen so an, als sei es vom Herrn selbst getan. Von der Schlüsselgewalt ist übrigens bereits früher die Rede gewesen.

(Ein und dieselbe Vollmacht für alle Diener.) Nun ist aber allen Dienern in der Kirche ein und dieselbe gleiche Gewalt oder Amtsbefugnis gegeben. Sicherlich leiteten am Anfang die Aufseher (Bischöfe)oder Ältesten in gemeinsamer Arbeit die Gemeinde; keiner erhob sich über den andern oder maßte sich höhere Gewalt oder Herrschaft über die Mitarbeiter an. Denn eingedenk der Worte des Herrn: „Der Hochstehende

^|134|

soll werden wie der Dienende” (Luk. 22, 26), blieben sie in der Demut und halfen einander gegenseitig, die Gemeinde zu leiten und zu bewahren. (Ordnung muss sein.) Indessen rief wohl einer oder ein besonders Bezeichneter von den Dienern um der Ordnung willen die Gemeindeversammlung zusammen und legte ihr die Verhandlungsgegenstände vor, sammelte die Ansichten der andern und sorgte nach Mannesart dafür, dass keinerlei Unordnung entstand. So habe, liest man in der Apostelgeschichte, der heilige Petrus getan, der immerhin deshalb nicht den andern übergeordnet oder mit größerer Gewalt über die andern ausgestattet war. Sehr richtig bemerkt der Blutzeuge Cyprian in seiner Schrift „Die Schlichtheit der Kleriker“: „Was Petrus gewesen ist, das waren auch die andern Apostel; sie hatten Ehre und Vollmacht gewissermaßen in Gütergemeinschaft; das aber kam unmittelbar aus der Einheit der Kirche, damit die Kirche als Eine erwiesen werde.” (Wann und wie einer den anderen Vorgesetzter werden soll.) Ähnliche Ausführungen macht der heilige Hieronymus in seiner Auslegung zum Titusbrief des Paulus, wo er sagt: „Bevor durch Antrieb des Teufels Glaubensstreitigkeiten entstanden, wurden die Gemeinden durch den gemeinschaftlichen Rat der Ältesten geleitet; als aber jeder diejenigen, die er getauft hatte, als „seine“ Leute betrachtete, statt als Eigentum Christi, wurde beschlossen, dass ein aus den Ältesten Gewählter den andern übergeordnet werden solle, dem die ganze Sorge für die Gemeinde obliege, um so die Keime zu Spaltungen zu beseitigen.“ Diesen Beschluss gibt jedoch Hieronymus nicht als göttlich aus. Sofort fügt er nämlich hinzu: „Wie die Priester wissen, dass sie nach der Gewohnheit der Kirche ihrem Vorgesetzten unterworfen sind, so mögen auch die Bischöfe daran denken, dass sie eben mehr durch Gewohnheit als in Wahrheit durch göttliche Anordnung höher stehen als die Priester und die Kirche mit ihnen gemeinschaftlich regieren sollen.“ So weit Hieronymus. Deshalb kann niemand mit irgendwelchem Rechtsanspruch verbieten, zur alten Ordnung der Kirche Gottes zurückzukehren und jene der menschlichen Gewohnheit vorzuziehen.
(Die Pflichten der Diener.) Die Amtspflichten der Diener sind verschiedenartig, können aber immerhin auf zwei Dinge zurückgeführt werden, die alles andere umfassen: nämlich die Lehre des Evangeliums Christi und die rechtmäßige Verwaltung der Sakramente. Den Dienern liegt es ob, die Gemeinde zum Gottesdienst zu versammeln, darin das Wort Gottes auszulegen und die ganze Lehre dem Bedürfnis und dem Nutzen der Gemeinde entsprechend anzuwenden, damit das, was gelehrt wird, allen Hörern nützlich sei und die Gläubigen erbaue. Den Dienern liegt es also ob, die Unwissenden zu lehren, jene zu ermahnen und vorwärts zu drängen, die auf dem Wege des Herrn stille stehen oder allzu

^|135|

langsam vorwärts schreiten, die Ängstlichen zu trösten und zu stärken und sie zu schützen gegen die mannigfaltigen Anfechtungen des Teufels. die Sünder zu bestrafen, die Irrenden auf den rechten Weg zurückzubringen, die Gefallenen aufzurichten, die Widersprechenden zu überweisen und endlich die Wölfe vom Schafstall des Herrn zu verjagen. Laster und Lasterhafte sollen sie mit Klugheit und mit Nachdruck tadeln und gegen Schandtaten weder nachsichtig sein noch schweigen. Ferner sollen sie auch die Sakramente verwalten und zu ihrem rechten Gebrauch ermahnen und alle zu ihrem Empfang durch die reine Lehre vorbereiten, die Gläubigen auch in heiliger Einheit bewahren, Spaltungen verbieten, die Kinder unterweisen, die Notdurft der Armen der Gemeinde ans Herz legen, die Kranken und von mancherlei Anfechtungen Bedrückten besuchen, unterweisen und auf dem Weg des Lebens erhalten; außerdem sollen sie in Zeiten der Not öffentliche Bet- und Bußtage, verbunden mit Fasten, das heißt heiliger Enthaltsamkeit, anordnen und alles, was zur Ruhe. zum Frieden und zum Heil der Gemeinden dient, mit größter Sorgfalt besorgen. Damit aber der Diener dies alles besser und leichter zu tun vermöge, muss man von ihm in erster Linie verlangen, dass er gottesfürchtig sei, im Gebet verharre, fleißig die Heilige Schrift lese, in allen Dingen und immer wachsam sei und allen durch ein reines Leben voranleuchte. (Kirchenzucht.) Und weil überhaupt in der Kirche Zucht sein muss und bei den Alten einst der Ausschluss vom Abendmahl gebräuchlich war und im Volke Gottes Kirchengerichte bestellt wurden, in denen weise und fromme Männer diese Zucht handhabten, wäre es Pflicht der Diener, sich nötigenfalls je nach den Umständen von Zeit und öffentlichem Leben zur Erbauung der Gemeinde dieser Zucht zu bedienen. Dabei ist immer die Regel zu befolgen, dass alles geschehen soll zur Erbauung, anständig, ehrbar, ohne Herrschsucht und Zwietracht. Denn der Apostel bezeugt, dass ihm von Gott seine Machtbefugnis gegeben sei zur Auferbauung und nicht zur Zerstörung (2. Kor. 10, 8). Auch hat ja der Herr selber verboten, das Unkraut auf dem Acker Gottes auszuraufen, weil sonst die Gefahr bestehe, dass auch Weizen mit ausgerissen werde (Mt. 13, 29f.).
(Auch auf die Predigt der schlechten Diener soll man hören.) Wir verfluchen hiermit den Irrtum der Donatisten, die die Lehre und Verwaltung der Sakramente je nach dem schlechten oder guten Lebenswandel der Diener für wirksam oder unwirksam halten. Denn wir wissen, dass das Wort Christi gehört werden muss, auch wenn es vom Munde schlechter Diener ausgeht. Denn der Herr hat selbst gesagt: „Alles nun, was sie euch sagen, tut und befolget; aber nach ihren Werken tut nicht” (Mt. 23, 3). Wir wissen, dass die Sakramente durch ihre Einsetzung und das Wort Christi geheiligt und für die Gläubigen wirksam sind, auch

^|136|

wenn sie von unwürdigen Dienern dargeboten werden. Deshalb hat der selige Diener Gottes, Augustin, auf Grund der Heiligen Schrift viel gegen die Donatisten gestritten. Indessen soll auch unter den Dienern rechte Zucht herrschen. (Synoden.) Man hat deshalb auf den Synoden fleißig Lehre und Lebenswandel der Diener zu prüfen. Die Fehlbaren sollen von den Älteren angeklagt und auf den rechten Weg zurückgeführt werden, wenn noch Hoffnung auf Besserung ist; oder wenn sie unverbesserlich sind, soll man sie absetzen und sie als Wölfe durch wahre Hirten von der Herde des Herrn verjagen. Denn wenn sie Irrlehrer sind, so darf man sie auf keinen Fall dulden. Wir missbilligen auch nicht jene Kirchenversammlungen (Konzilien), die nach dem Beispiel der Apostel feierlich zusammentreten zum Heil und nicht zum Verderben der Kirche.
(Der Arbeiter ist seines Lohnes wert.) Es sind auch alle treuen Diener als gute Arbeiter ihres Lohnes wert, und sie sündigen nicht, wenn sie einen Gehalt und alles, was für sie und ihre Familie zum Leben derweilen nötig ist, annehmen. Denn der Apostel beweist, dass von Rechts wegen dieser Unterhalt von der Gemeinde geleistet und von den Dienern angenommen werde (1. Kor. 9, 7f. und 1. Tim. 5, 18 und auch anderswo). Durch diese apostolische Lehre sind auch die Wiedertäufer widerlegt, die die Diener, weil sie von ihrem Dienste leben, verwerfen und schmählich beschimpfen.

Het uit hoofdstuk 14 geciteerde luidt:
(Die Schlüssel des Himmelreiches.) Von den Schlüsseln des Reiches Gottes, die den Aposteln vom Herrn übergeben wurden, schwatzen viele wunderliche Dinge, und sie schmieden daraus Schwerter, Spieße, Zepter und Kronen und dazu die Allgewalt über die größten Königreiche, sowie über Leib und Seele. Wir urteilen da einfach nach dem Worte des Herrn und sagen, dass alle rechtmäßig berufenen Diener der Kirche die Schlüssel des Himmelreiches besitzen und die Schlüsselgewalt ausüben, wenn sie das Evangelium verkündigen, das heißt, das ihrer Treue anvertraute Volk lehren, ermahnen, trösten und strafen, und die Leute in Zucht halten. (Öffnen und schliessen.) So nämlich öffnen sie den Gehorsamen das Himmelreich und verschließen es den Ungehorsamen. Diese schließen Schlüssel hat der Herr den Aposteln verheißen (Mt. 16, 19) und übergeben (Joh. 20, 23; Mk. 16, 15; Luk. 24, 47ff.), da er die Jünger aussendet und ihnen befiehlt, das Evangelium der ganzen Welt zu verkündigen zur Vergebung der Sünden. (Das Amt der Versöhnung.) Und der Apostel sagt im 2. Korintherbrief, dass der Herr seinen Dienern das Amt der Versöhnung gegeben habe (2. Kor. 5, 18ff.), und gleichzeitig erklärter, worin es bestehe, nämlich in der Predigt und Lehre von der Versöhnung. Um sein Wort noch näher zu erklären, fügt er hinzu, dass die Diener Christi gesandt seien, um im Namen Christi zu

^|137|

amten, (Die Diener des Wortes spenden Sündenvergebung.) indem Gott durch die Diener das Volk ermahne, sich mit Gott zu versöhnen - freilich durch gläubigen Gehorsam. Sie üben also die Schlüsselgewalt aus, wenn sie ermahnen zu Glauben und Buße. So versöhnen sie die Menschen mit Gott. So vergeben sie die Sünden. So öffnen sie das Himmelreich und führen die Gläubigen hinein. Dabei sind sie weit entfernt von den Leuten, von denen der Herr im Evangelium gesagt hat: „Wehe euch Gesetzeskundigen, dass ihr den Schlüssel der Erkenntnis weggenommen habt; ihr selbst seid nicht hineingekommen, und die, welche hinein wollten, habt ihr daran verhindert“ (Luk. 11, 52).
(Wie das geschieht.) Die Diener der Kirche sprechen dann rechtmäßig und wie das wirksam von Sünden frei, wenn sie das Evangelium geschieht Christi und in ihm die Sündenvergebung predigen, die jedem einzelnen Gläubigen verheißen wird, wie auch jeder einzelne getauft ist, und wenn sie bezeugen, dass sie sich auf jeden einzelnen erstrecke. Wir glauben nicht, dass die Lossprechung wirksamer sei, wenn sie jemandem ins Ohr geflüstert oder über jemandes Haupt einzeln gemurmelt wird. Doch halten wir dafür, dass die Vergebung der Sünden durch das Blut Jesu den Menschen eifrig verkündigt werden muss und die einzelnen ermahnt werden sollen, dass die Sündenvergebung sie selbst angehe.

< 3 Het ambt als stand 5 Het ambt als volmacht >