^|66|

Bijlagen

 

In de bescheiden die F.L. Rutgers in de Acta heeft gepubliceerd over de synode van Middelburg-1581 (pag. 339-480) zijn verschillende leemten ook en inzonderheid over de synodale behandeling van de zaak-Coolhaas.

Het Gemeentearchief van de stad Leiden bezit een dossier ‘Stukken over de godsdiensttwisten te Leiden 1579-595’ (Secretarie-archief 1575-1581, Inventarisnummer 2189) ook aangeduid als Verzame­ling-Van Hout. C.P. Burger (De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw, IV, pag. 42) is hier het eerst opmerkzaam op gemaakt. Hij heeft van het dossier voor het grootste deel slechts vluchtig kennis genomen, omdat het voor het door hem gestelde doel weinig materiaal bood. Dat is in ons geval iets anders. Het dossier is noch door Rogge voor zijn biografie noch door Rutgers voor zijn Acta gebruikt. Ook nadat Burger er opmerkzaam op had gemaakt, is bij mijn weten de inhoud niet aan een onderzoek onderworpen. Mij is door de gemeentearchivaris van Leiden, mej. mr. A.J. Versprille, alle medewerking gegeven van het dossier kennis te nemen, waarvoor ik gaarne mijn erkentelijkheid betuig. Voor het ontcijferen van de dikwijls moeilijk te lezen handschriften en voor de transscriptie van de verschillen stukken die mij belangrijk voorkwamen heeft de heer C.D. Goudappel, gemeente-archivaris van Delft zich grote moeite getroost. Daarvoor een woord van oprechte dankbaarheid!

In deze bijlagen worden uit dit dossier die stukken gepubliceerd die van betekenis zijn voor de zaak-Coolhaas.

 

BIJLAGE A

De Synode van Middelburg contra Coolhaas

1. Middelburg aan Coolhaas, d.d. 1 juni 1581 — citatie-brief.

Eerzamen ende discreten Casper Koolhaes
Dienaar des Woorts tot Leijden.

Genade ende vrede door Jesum Christum

Eerzame lieve broeder Caspar. U.E. is wel bekent dat tegenwoordelic de Syno-dus Generael van de Nederlanden vergadert is alhier tot Middelburch om te letten op den alghemeijnen welstant der kercken Christi in desen landen. Want wij

^|67|

verstaen dat ghij met noch eenen ander van de Sijnode perticulier van Middel-Hollant verordineert zijt om mede met ons te verschijnen, Dwelck oock wel van nooden waere geweest, Om dies wille wij verstaen hebben dat ghij eenighe puncten inde acten Sijnodael tot Dordrecht hebt tegenghesproken ende gemeijnt beter forme van kercken-bedieninge te weten, daerover ghij bij den Sijnode ge­stelde forme niet gevolcht en hebt, Op dat ghij uwe beswaringe teghen de acten Sijnodael hadt mogen voorstellen om de zelve tsamentlick uut Gods Woort ende naer exempel van welgestelde kercken Christelick overwogen ende daer naer daerin besloten te worden wat ter eeren Godes ende welstandt ende opbauwinge sijner kercken is dienende. Waerover wij zeer bedrouft zijn dat ghij niet gecomen en zijt. Bijzonder naedien de Staten Generael van de Nederlanden onse tsamencompste aengenaem gehouden ende ons vermaent hebben daer mede voort te vaeren als u wel bekent is.
Vorder weet ghij oock hoe dat inde vereeninge arbitrael over de questie inder gemeente tot Leijden gevallen uutgedruct is, dat uwe schriften den Classen ende Sijnoden onderworpen zouden zijn, om daer aff ende van uwe leere rekenschap te geven zo als ooc naer Gods Woort een ijegelijck Christen den gheenen die hen daerover vraecht van zijne gelove ende hope die in hem is bereijdt moet zijn te antwoorden, veel meer een Dienaer des Woorts over zijne leere ende be-dieninghe sijns kerckendiensts zijnen medearbeijderen, bijsonder in sulcken getaele tot zodanigen eijnde om op hun selven ende op de kudde Christi opsicht te hebben, Dwelck aengemerct ende rijpelijck in onser versamelingen bedacht zijnde, wij goet bevonden ende besloten hebben u te beschrijven ende tot ons te roupen, u mits dezen vermanende dat ghij naer vermogen der plicht die ghij God den Almachtigen ende sijner ghemeenten, ende oock oock ons uwer medearbeijderen schuldich zijt, Dat ghij op het aldereerste heerewaerts aen in onsse versamelinge wilt verschijnen, ten eijnde wij de zaecken voorverhaelt met U christelijken ver­handelen ende bedencken mogen zoo 't naer den regel des Godlicken woorts be-hooren zal. Ende indien de Eersame Magistraet van Leijden U soude begeren op te houden, alzo wij verstaen hebben dat ghij daeromme op de Sijnode niet ver-scheenen zijt, hoe wel belooft was zulx te doene mits hebbende het consent van den heeren Staten over 't beroepen des Sijnodi, Zoe sult ghij uwe Magistraet opentlijck verclaeren dat onsse meeninge niet en es hier in onsse vergaderinge yet te verhandelen anders dan wat kerkelijck ick¹ ende ons toestaet volgens onsse ampt ende dat selfs volgens de vereeniohinge arbitrael boven verhaelt. Ghij sult de zelve magistraet ooc onderrechten van de plicht daer in ghij staet tegen God ende zijne ghemeente. Ende twijfele niet uwe magistraet en zal hen christelijck met uwen bericht bewegen laeten, ende ghij sult u....² bewijsen een dienaer der ghemeente Christi, Also dan wachtende seker op uwer compste, Bidden wij Gode den Almachtigen u ende ons te willen stereken met sijnen Gheest der wijsheijt ende verstandts, sijner vreese ende dis­cretie, op dat dese onsse handelinge ende voornemen geschieden tot zijner eere ende tot ruste ende opbouwinge sijnder gemeente.
Uut onsse vergaderinge tot Middelburch den 1^en junij 1581.
Onder stont uwe goetwillige de de dienaren ende ouderlingen vergadert in den Nationalen Synode tot Middelburg, Ende get.

Arnoldus Cornelij, electus synodi huius praeses
Michaël Pannelius, huius synodi scriba

---

¹ is?
² ende mer?

^|68|

2. Coolhaas aan Middelburg d.d. 10 juni 1581

1581 10 Juny

Beroerende tgunt mit Casparo Coolhaes in den Jare LXXXI in Junio tot Middelburch in den Synode es gehandelt

Copie van mijn (Caspar Coolhaezen) eerste schriftelic over­geven aen den Synodum den Xen Juny a° LXXXI.

Eersame ende Zeer weerde broeders, uyt twee verscheyden scrijfven mijner mede­broederen des classis van Leyden ende Reynland hebben u.l. zonder twijfel ver­standen hoe dat ie gedeputeert zijnde van haerlieden altoes willich ende bereyt heb finden laten in dese u.l. vergaderinge te verschijnen, maer dat de E. Magistraet van Leyden onse wetlicke Overheyt, dese u.l. vergaderinge niet genouch wettlich houdende, daer in niet heeft connen consenteren. Nu hadde ic niet gemeynt, dat (naedien de vrede binnen Leyden doer die heren Arbiters gemaect, de scheure doer Gods genade geheelt ende alle dingen vergeven, vergeten ende eewich begraven zijn¹ ende blijven zoude) de broeders mij op ’t nieu tot mijn grote bezwaernis ende onkosten zouden hebben beropen ende dat inzonderheyt de wijl naer gemaecten vrede mij niemant van den broeders noch in ’t particulier noch voor eenige classe noch particulieren Synode vermaent ofte hier van angesproken heeft. Wamt het gene dat u.l. hier van mij zouden begeren dat zelve zoude onse classis ofte particulier Synodus ofte Jae onse naest gezeten Synoden hebben doen mogen ende ’t zelve gerefereert hebben aen u.l. Ende zo alsdan u.l. niet genouch gedaen waer geweest van mij, hadden zij wijder verclaringe scriftlic van mij eysschen, ofte gelijc u.l. nu gedaen hebben mogen beropen. Maer dewijl zulx niet gedaen es, hadde ie uut recht (onder correctie gesproken) te huys mogen gebleven ende niet gehouden zijn geweest om alhier te verschijnen. Doch damit tot den veel logenen, lasteren ende calumnien, die nu in ’t derde jaer buyten mijn schulden op mij gesproken, niet ooc nu ten laesten mocht gezeyt werden dat ic het licht schuwede ende tot dat zelfde niet en dorste comen ende dat ic daerom den E. magistraet induceert zoude hebben om noch mij noch yemant van de onsen in deze uwe vergaderinge te zenden. Ende dat ooc de ernstige geesten die noch binnen Leyden zijn geen oorzaecke hebben mochten om (zoo veel in haerluyden is) die eenvoudige tot een nieuwe scheure (die mit grote moeyten ende oncosten deur gots genade geheylt is) te verwecken, so hebbe ie anhoudende bij mijn wettlicke Overheyt zo lang angehouden ter tijt zij mij vergoot hebben niet als van classe gesonden, mer voor mijn persoon op mijn costen (zo het mijn believen woude) alhier tot u.l. te reysen ende an te hooren wat u.l. op mijn. leer, schriften ofte leven hadden te zeggen. Daerom ie dan nu, zeer werde broeders, tot dien eynde hier verschijne, zeer oetmoedich biddende dat u.l. haer onbezwaert vinden willen mij hetgene dat zij op mij te zeggen heeft scriftelic te overgeven ende u l. zollen mij bereyt vinden om daer op (zo haest mogelic) schriftelic wederom t’ antwoorden. Niet dat ie u l. (des zij haer niet belgen zullen) voor mijn rechters houde ofte dat ic mij u l. censuyr zoude connen onderwerpen (welche ooc die arbitrale vereeninge niet mede en brengt) mer als broeders ende metarbeyders in ’t werc des Heere begere ic u l. bericht ende gevoelen an te hooren ende uyt gods Woort in mijner concientie overtuycht zijnde mijn schult (zoo ic ergenswijs² inne mocht gedwaelt hebben, als ic hope neen) te bekennen ende mij alzoe met u l. (met de welcke ic anders niet en weet als genoucht

---

¹ Correctie voor: Zij.
² Niet duidelijk.

^|69|

vereenicht zijnde) te vereenigen. Hope daerom dat de broeders haer hierin onbe-zwaert vinden ende op ’t eerste mijn helpen willen tot dit mijn voornemen daer met ie met grote schaden ende oncosten hier niet langer moge liggen blijven. Dit doende zult mij dienst doen. Ondergesc die al uwe gootwillige etc. en es geteykent Casp Koolhaes.

 

3. Middelburg aan Coolhaas d.d. 12 juni 1581

Dezen XII^en juny 1581

apol. post fº. 20 b. linea 9	1. Dat niet alle de geene die in ’t oude testament zalich geworden zijn hebben moeten geloven ende bekennen dat ’t beloofde zaet der vrouwen beyde god ende mensch zijn most.
Ibidem fº. 18a linea 20	2. dat aller ongeloviger kinderen die in hare kinderlicke dagen sterven genouch van gode beroupen ende daeromme van de uytvercorene kinderen godes zijn, want welcke got uytvercoren heeft, die heeft hij ooc beroepen.
Ibidem fº. 17a in fine	3. dat hij niet en weet of der ongeloviger menschen kinderen buyten christum zijn.
apol. priori fº. 99a sub fine	4. dat god alle menschen gegeven heeft de angeboden genade aen te nemen.
Ibidem fº. 93a	5. De goede wercken zo veel zij in haer zelfs goet zijn ende van gode geboden behagen altijts gode den almachtigen, zij werden gedaen van gelovigen oft ongelovigen, Joden oft Griecken, Turcken oft Christenen.

Op deze stucken, uyt uwen boucken getrocken als totten leere voornemelicken dienende zal u l. d. Caspare believen te ant­woorden of gij de zelve voor goet oft voor quaet hout ende de bewijsredenen der gener die gi voor goet hout duydelic ende ten cortsten daerbij stellen.
Angaende de andere stucken de welcke of peryculeuselic twijfel-achtich ende duyster oft tot de kerckelicke discipline behorende gestellet zijn, daer van zal men naderhant lichtelicker handelen connen als van deze dingen die der leere angaen, ons zal ghe-nouch ghedaen werden. Onderget(ekent): Arnoldus Cornely electus Preses Michael Pannelius electus Scriba

Copie van de antwoorde op dese voorgaende stucken overgegeven den XIII^en Junij

 

4. Coolhaas aan Middelburg d.d. 13/14 juni 1581

1581 13-14 Juny

Copei von die antwort up diese vorgaende stucken overgeven den 13 Junij

Het scheint broders, Ja het is ock meer als openbair, dat etliche von u lieden mijn Apologien ende schrifften noyt noch hebben gelesen, etliche hebben sij gelesen ende lesen sij allein als het scheint truncative heir ende dair ein platze, neit anmerckende den scopum mijns schrivens, noch die precedentia ende sequentia vont iene, dat u l. in mijn schriven soecken te straeffen.
Beden dairom seer werde broders, dat u l. beiseiden leggende alle vorzietseil ende menschliche affecte (gelick betampt in sodanighe vergaderinge) vermercken

^|70|

willen den scopum mijns schrivens ende wat eigentlick von allen ende einiglich stuck onser Christlicher leer besonder, sei mijn gefolen ende meeninge. Want ick (kent gott) neit ende weet, wairin ick ein ander gefolen hebben, ende ein ander leere driven soude, als u l. altesamen ende ein iglich von u lieden besonder doet, offte ia behorte in sijn kercke te doen.
Dairom ick von mijn mijsgunstigen beschuldigt ende overall utgeropen zinde von falscher leer, hebben die Apologien noetsaecklich geschreven, neit ohm dair met te beweisen het verscheiden gevolen ende leer maer veil meer, die eindrachtigheit mijns gevolens ende mijner leer, met allen anderen welgestelten kercken ende kercken dienaren. Heb ock dit mijn schrivens der kercken godes, (dieweil ick mij ein menschen die twalen kan bekennen) ende ein iglich lidt besonder, onderworpen tallen teiden (als die broders selvenste seen ende lesen moegen Apol: priori, f° 7a li: 15, in f° 10a, li: 7 ende Apol: posteriori, f° 20a li: 25) bereidt zinde met gots wort von dalinge in mijner conscientien overtucht zinde, gern dair von aff te staen ende der wairheit (als billich is) platze te geven. Dairom so u l. dat nu doen konnen, sollen u l. mijn groten danck doen, Maer so neit (gelick ick hope, ende mij gantzlich tot gott, ende mijner conscientien, die haer gott danck heirvon neit bewust is, versehen ende troeste) so wilt docht neit den nodum in scripe (gelich men plege te seggen) soucken, u lieder ende ock mijn teit, b (?) tot mijner merder beschwornisse ende onkosten) vergevelick te brengen. Maer beweisen met der daet, het iene dat u l. behoren te soecken namlich gots eere allein ende zijner kercken stichtinge ende upbouwinge. Demnar will ick von u l. begert, ende die selve broderlich gebeden hebben, dat sij upt eerste mijn in haer schrifften gesteren vorgestelte schriven, haer unbeschwart willen finden te lesen, Apol: post: fol: 18a. li: 26, het gevolen Calvini, Buceri ende Luth: in mijn angetogen Apol post fol. 32 b in fine, in Calvini in Epistolum Joannis primum in fol. gedruckt Genevy Anno 54: fol. 72: li: 20. Want ick von gein ander gefolen ben in dit stuck als sei lieden, ende andere veil, met haer lieden. Konnen die broders nu bekennen, dit onse gevolen onrecht te sein, begeren ick hertlick, dat sei dat met der gottliche schrifftuer willen beweisen.
2:3: Angaende het 2 ende 3, mij vorgestelt, betugen ick mij vor gott, dat ick die erffsunde noyt versackt, noch verlochnet heb, gelick ock niemant ut mijnen monde oyt gehort, offte ut mijnen schrifften (die sei sonder preiudicio ende menschliche affecte gelesen hefft) soude hebben konnen befinden, Ende houden ock die genen vor verdompt ende verworpen, die godes wort verdompt ende verwerpt, te weten alle die iene die buten Christo zijn. Beden dairom, dat die broders die angetogene platze lesen ende dair up letten willen, wat mijn scopus dair sei, Want ick heirvon sodanig gefolen heb, gelick Martie in Epistola ad Rom. cap. 12¹ in folio gedruckt Basilor Anno 70 f° 519 li:36 ende 42. Idum libro judicum in folio gedruckt Tiguri 71. f° 123b, li:16, Verhopen neit, dat die broders, dat selve mijn gefolen, met gots wort, sellen konnen bestraeffen. Angaende het 4 stuck, beken­nen ick, dat die mensche in Adam het effenbelt godes, ende den vrijen willen hefft verloren ende nu meer von naturen, tot allen goede unbequaem, ende tot het quaet genegen is, Ten sij dat hij von gott door Christo herboren ende wederom tot gnade werde angenomen, So die broders wel letten up mijn eigen worden Apol: prima, f° 99a sub finum, so sullen sei het anders neit befinden. Angaende het 5 ende laetste stuck, bede ick, dat die broderen mijn verklaringe dairvon, f° 93a li:20 lesen, ende reiplick dairup letten willen, so sullen sei be­finden, dat ick von gein ander gefolen ben, als Calviny is, gelick die broders seen moegen f° 60⁸ li: 10 in Epistolam prioriael Cor. gedruckt in officina Crispini Anno 57.

---

¹ Niet duidelijk.
² of: 160.

^|71|

Ende in summa broders, dat wij ten ende komen, ende over diese saken die teit neit te vergeffs te brengen, ende onnutte onkosten doen moegen, so soude ick moegen liden, dat den broderen gelieven wilde summa confessionis haren mij schrifftilick te overgeven om die selve te seen, ende reiplick drup gelett heb­bende, te onderschriven, off dairin ick mij beschwart finden, dattselve (als betampt) te entdecken, ende mijn gemoet vrij (nae utweisinge van gots wort ende mijner conscientien) ut te sprecken.

die uwe alle goetwellige Casp Koelh

 

5. Coolhaas aan Middelburg, d.d. 20 juni 1581 1581 20 junij

Off het wairachtig is broders, dat ghijlieden in uwen laesten an mij gegeven schriven segt wair to sein ende off mijne boecken neit all vor langst von etlichen von ulieden ein vorortheil verdompt ende verworpen zijn geweest, ende dat principalick dairom, dat ick die abusen ende misbreucken, die bei ons (die wij ons die gereformerden noemen, offt genompt worden) ingewortelt zijn ende daglichs meer ende meer up ende anwassen, straffen, dat kont ghij lieden weten, ende is boven-all, Got dein kenner aller herten seer well bekent. Want seker om der leer willen kont ghij mijn boecken neit verwerpen angesien die selve (gelick alle gottsalige ortheilen konnen) tegens het fundament (off sei ock einigsijns te bestraeffen wair, als ick hope neen) neit ende streidet. Nu ende is u lieden neit onbekent, dat om­trent veiff hondert iaren die pabst Eugenius die boecken Bernhardi, noch in diese laeste duisternisse ende groete tirannei des Babstums, die Pabst, offte Concilia, die boecken Erasmi (die doch beide hefftig in den pabst inveheren, hare ende der Romischen kercken abusen ende missbreucken bestraeffen ende gnog dairmet scheinen te spotten, neit sonder ergernuss von vielen) neit hebben dairom ver­dompt ende verworpen.
Dairom dan wat alle fromme ende gottsalige hiedendags von u lieden ende uwen Sijnoden te verwachten hebben, sollen sie lichtlich ut diese uwe daet an mijnen boecken begangen seen ende affnemen moegen. Ende dat het wairachtig sei, dat ghij lieden mijne boecken neit ohm valscher leer willen, maer allein dairom dat uwe ende veeler lieden (die haer die gereformerden noemen) missbreucken dair in bestraefft worden, sall ick rechtefort met kirken (?) worden u lieden weisen ende tot zijner teit doer Gots gnaden breider gaan verklaren.
Want ten ersten is het seker, dat ick mij over het gene dat ick in mijn twede Apologie folio 20 b 9 geschreven heb, breit ende deutlich gnog verklart heb in die selve Apol. f° 18a, lin. 26. Ende kan ock deutlick mijn gefolen ende meininge dairvon geseen worden ut den getuigniss Calvini, Buceri ende Luth., die ick infoeren offte antrecken in die selve Apol. f° 32b lin. 34, also, dat so ghij lieden neit mit willens, als mit sehenden ogen blindt zijn wilden, lichtlich souden seen konnen, dat mijn gefolen, neit streidende is tegens die erste propositie van mijn ondertekent, ende noch veil min tegens Godes wort, met welcken ghij lieden in ewigheit neit solt konnen beweisen, dat alle die iene so int oude test. salig ge­worden zijn, hebben moeten gloven ende bekennen, dat het beloffte zaedt der vrouwen beide Gott ende mensch hette zijn moeten. Ende off ick all heirin gedaelt hette, wart nochtans sodanige dalinge neit die tegens het fundament streidet ende daerommen mijn boecken soude moegen verdomen ende verwerpen, glick ick hope dat alle gottsaligen dat seen ende sollen ortheilen moeten.
Oeck ende streidet die leer in mijn twede Apol. f° 18a, linea 20 neit tegens die twede propositie van mijn ondertekent ende noch veil min tegens Gots wort. Want die propositie seidt von kinderen der ongedoopten, so ick doch in die selve platze met Zwinglio spreken von den Kinderen der onglovigen ouderen

^|72|

onder ons wonende, die wij ons des Christlichen namens berhouven, glick die on­parteidige leser seen kan ut die gehele verklaringe, beginnende f° 17a li. 28 ende doch insonderheit f° 17b, lin. 13 waerin de drucker gedwalt hefft, settende het wordeken (oeck) te veil, ende in overlesinge des boechs versein is, damit het onder die errata neit is gestelt worden. Doch dat het wairachtig is kan op precedentibus ut sequentibus wel geseen worden yon den die unparteidisch zijn. Desgelicken ende streidet die leer f° 17 in fine neit tegens die 3 propositie veil min tegens des heren wort, angesein (als geseit) ick in dat gantze schriven neit ende spreke von der ongedoopten, maer von der naemchristen ende ongloviger glovigen kinder als te sein in f° 18a lin. 7. Ock ende spreke ick an der platzen neit sehende op die erffsonde (die ick noijt versackt hebbe) mer up die gnade ons ende onsen kinderen in Christo bewesen, glick die unparteidige leser deutlick ende klarlich sall seen konen.
Dat ook mijn leer in mijn erste Apol. f° 99a sub finem li. 31 neit ende streidet tegens die 4 propositie soudt ghij selven (so die waren leiffde die neit quoades denckt ja ock veilmeer die menichfoudigheit der sonden todeckt, u lieder herten ingenomen hette ende besaet) deutlick ende klarlich sehen konnen ut den selven, dair uwer veil¹ met parteidigheit overwonnen zinde, durfft seggen dat ick mij selver wedersproken, welchs doch unwairachtig is. Want het ja wairachtig is dat Gott die here in Adam die mensche solcke gave (ock na u eigene lese ende utweisinge der 4 propositien) gegeven hefft, dairom hij se terecht mach eischen, gelick die leer onses Catechismi leert die 6 ende 9 vrage. Dairom diese mijn leer verdomende verdompt ghij lieden mede den Cathechismum, glick die onparteidige leser sal urtheilen konnen. Angaende die leer in mijn erste Apol. f° 93a, li. 28 soude ein blinde tasten konnen dat die selve mijne leer neit tegens die 5 propostien ende noch veil myn tegens gots wort sei streidende. Want segt mij doch, wat ghij lieden antworden soudt dem jenen, die u soude vragen, off het goedt off qualick gedaen, goede off quade wercken wahren, zijnen ouderen in billichen dingen in der overheit, gehorsam zijn, reen ende kuisch, offte in offte buten den echten staet leven, die wercken der leiffde ende barmhertigheit an zijnen naesten beweisen. Ick soude ia hopen, dat ghij soudt moeten seggen, dat het wel gedaen ende goede wercken wahren. Maer soude men weider gaen vragen, off sei Gott angenaem wahren, soudt ghij moeten antwoorden ja, so fern sei in gloven, offte meer, so fer sei ut ein onglovig hert kamen, offte von ein unglovig mensch ge­daen wurden. Is dan nu diese mijn leer also quaet ende haer selvest (als ghij segt) tegensprekende, dat dakom mijn boecken als kettersch moeten verworpen worden, dat sollen konnen urtheilen onparteidige richters ende lesers.
Vorts belangede die ander veiff propositien, die kirchenordeninge ende disciplin angaende, ist wairachtig dat die 8 ende 9 vrage in mijn twede Apol. f° 13b circa finem tegens dese eerste propos, ende noch veilmyn tegens Godes wort streiden. Want wat mijn gefolen hiervan breider sei, kont ghij selver seen, glick ghij ock seet ende tegens mijn infurt, als off ick mij selvest (dair ick mij verklare) tegensprekende wair in die selve Apol. f° 20a lineis primis. Ende seker broders nae diesen uwen urtheil ende maneir von doen soude scheinen die bibel selvest gein platze bei u lieden te hebben moegen. Want sei haer selvest an veelen platzen scheint tegen te spreken. Weider angaende mijn leer Apol. 2 f° 19b li. 17 streidet die ock neit tegens die 2 propos, veil myn tegens Gots wort. Want ick dat ein superstitio (ick mocht het wel te recht gottlosigheit nomen) te sein segge, dak men hem also deilt dat men alle anderen die juist des heren broet met ons noch neit breken, darff gottlosen te sijn schelden ende vor unglovige houden. Ende wat Paulij ende die schrifft von den ongedoepten is seggende, verstaen von den jenen die met ons des heren broet noch neit breken ohm reden haer

---

¹ Niet duidelijk.

^|73|

daertoe moverende, so sij doch anders von leven zijn onstraefflich, glick ick mij breit gnog heirvon in die boven genompte platze verklare, als die onparteidige leser seen ende urtheilen mag.
Angaende mijn leer Apol. prima f° 49 li. 8 beweist erstlich, dat ick an die bovengenompte platze spreken von sodanigen Synodo, die wetlich doer die Cristliche Overheit beropen, dair sei selvest offte hare gesanten tegenwordig zijn, presideren ende totam actionem modereren ende executeren. So bin ick bereidt te bekennen dat die selve lehr streide tegens die 3 prop. ende ick dairom onrecht an dieselve platze geschreven heb, maar dat solchs onwairachtig ende dat ick nek von ’t recht gebruick maer von het missbruick der Synoden ende Concilien spreke, blickt ut mijn eerste Apol. f° 65b li. 14. In f° 66b li. 15 ende 72b li. 7, ende f° 104 b li. 17.
Dat ock mijn leer Apol. prima f° 105b li. 16 neit ende streidet tegens die 4te propos, ende veil myn tegen Godes wort, dat kont ghij selver seen in den selven angetogen worden. Want ick neit von gottloser Overheit ende spreken maer von gottsaligen, glick die worden medebrengen, ende in die selve Apol. f° 74b in primus lineis ....¹ fol. in fine.
Weider nu angaende mijn lehr Apol. prima f° 17b circa finem in f° 84, 85, 86 etc. streidet die selve neit tegens die 5 prop. veil myn tegens Gots wort. Want ick overall die, so wij vor broders te houden schuldig zijn also beschriven dat sei met ons up ein fundament moeten timmeren, ein Gott, Ghristum, gloven, doep, nachtmael etc. moeten bekennen ende f° 84b, li. 13 ende f° 85a li. 14 dat sei met ons in articulen des christlichen glovens moeten eins zijn, ende geinen von denselven versaken etc. ende Apol. 2 f° 13a li. 24 ut eodem folio b li. 2 dat sei neit hardtnackig zijn moeten.
Aldus hoepe ick dat ende betrouwe tot Gott ende dem rechten, dat ick in beide mijnen Apol. neit geschreven heb, dat in der wairheit off tegens die reine lehr, off het recht gebruick der christliche disciplin soude streiden. Weider heb ick mij in beiden mijnen Apologien gnog verklart, dat ick bestraeffende eenige abusen den welgestelte kercken ende kerckendienaren neit te nae gesproken will hebben, noch si gemeint heb, dairom ock ghij lieden u des neit hebt te belgen, ten wair dan, dat ghij geen welgestelte kerckendienars ende wart, welchs ferre von mij is, dat ick u lieden dairmet soude willen beschuldigen.
Angaende die rest, als von uwe bedelmonche ende dergelicken heb ick in die Arbitrale vereininge bekent, glick als ock vor u lieden dat ick einige abusen te hefftig gestraefft mach hebben. Neit dat het mij ruwet, dat ick seij gestraefft heb, want onser ampt dat von ons eischt, mair dat ick heir off dair wel wat worden die ick gebruickt heb, als dair ick exclamerende seg o secten, o secten o rott etc. het moegen utlaten offte odiose verglickinge als die is von twe bedelmonchen, het moege verbei gaen.
Wat die geschiedenisse in den Hagen angaet staet mij heir neit te beantworden noch u lieden mij vor te werpen, angesein solchs mede doer die Arbiters neder-geleidt, ock mijn sake neit alleen is, maer ock ende wel principalick des eersamen Magistrats von Leijden, die haer selvest gnog beclagt hefft dat sij von den sijnodo in den Hagen onverhordt sei verdompt worden. Ende die weil dan broders u.l. mij anclagt als falsch ende tegen Gots wort, die reine lehr ende christliche disciplin gelert te hebben, ende ick solch onkent heb ende noch onkenne, So kunt ghij lieden neit beide anclagers ende richters sein. Dairom ick u lieden dair fur neit angenomen hebbe noch kennen, glick ick in mijn erst schriven an u.l. mij betuigt hebbe ende betugen ock mets diese, dairvon wel opentlick vor Gott ende u lieden protesterende. Appellere dairom ende beropen mij tot Godes wort ende het erste tokomende generael ende wetlich synode, die van die Christliche

---

¹ Niet duidelijk.

^|74|

Overheit beropen, dae seij selvest off iemant von haren wegen presidere ende datselve moderere. Offt damit u.l. neit meinen dat ick dairmet utflicht soecke, appellere ick tot zijn Exellentie ende den heren Staten, well willig ende bereidt zijnde te achterfolge het jene, dat die selve solle ut godes wort judicere. Actum binnen Middelburg den 20 junij anno 81

Casparus Koolhaess, dienar
des gottlichen worts tot Leijden

Ende begeren von diese mijn appelation schrifftliche acta nae recht.

 

6. Middelburg aan de Leidse magistraat d.d. 20 juni 1581

Genaede ende vrede van Godt den hemelschen Vader
door onsen Heeren Jesum Christum.

Achtbaere wijse discrete heeren: Wij en twijfelen niet ofte U. Achtbaere hebben wel verstaen, hoe dat de Synodus Nationalis deser Nederlantscher kercken, tegewoordelick tot Middelburch in Zeelant vergadert, voor eenige daegen verschreven heeft U. Achtbaeres Dienaer in den woorde Godes Casparum Koolhaes, ende dat om van wegen onses amps ende nae een oudt ende loflijck gebruijck der kercken Godes van hem rekenschap te vorderen van den boucken, buijten de gemeijne ordeninge der kercken bij hem in druck uutgegeven. Te meer, overmits in de transactie bij den heeren arbijters gemaeckt, zulxs hem claerlijck opgeleijt is ende de decisie van desen den Classen ende Synoden onderworpen ende toegestelt.
Nu is ’t also dat Casparus Koolhaes, na rijpe ende vriendelijcke communicatie in ’t lange ende breet met hem hier over gehouden, niet en heeft conen, daer toegebracht worden: dat hij Godt de eere gevende, met schultbekenninge ende verlatinge van sijn misverstant onse oordeel wilde volgen.
Hebben daerom niet conen nalaeten U. Achtbaere ’t geen hiernavolcht in aller diligentie hier over schriftelijck te verwittigen. Voor eerst, dat wij ons wel naerstelijck verhoedet hebben te treden in de zaeken bij den heeren Arbijters voorsch. getransfigeert, verhopende dat de selve onverbrelijck aen allen zijden naegecomen ende onderhouden worden. Daerna dat onse voornemen in desen alleen niet ge­weest is dan (gelijck wij oock boven ten dele betuijcht hebben) om nae naerstige ondersouckinge der voorgenoemder boucken Caspari hem te onderwijsen van ’t geen wij achten, ende dies niet te min wel verzeekert zijn in de selve gevonden te hebben opentlijck tegen de reijne leere te strecken, hem selven te wederspreken ende te schijnen aengerecht ende gescreven te zijn, om de kerckenordeninge deser landen te swacken ende tot een spot te stellen. Alles tot dien eijnde dat de ergernisse bij hem gegeven tot gerusticheijt sijner conscientie ende veler menschen stichtinge hier door soude mogen wech genomen worden.
U. Achtbaere biddende door de barmherticheijt Godes ende dies niet te min vermaenende op haere welvaert ende salicheyt de billickheijt onser uutgesproken sententie over Casparum Koolhaes voorschr. wel ende rijpelijck te willen over­leggen. Ende uut cracht van dien niet alleen te verwerpen sijn gepretendeerde ende ongegronde exeptie van de onwettelickheyt deser onser versaemelinge (als genouchsaem van sijne Princelijcke Excellentie ende den heeren Staten Generael geapprobeert ende geauthoriseert zijnde) maer oock de hant te bieden dat ’t selve besluijt, soe hij noch verner hartneckich wilde blijven, naegecomen worde.
’T welck wij ter oorsaecke van dien U. Achtbaere mids desen neffens eenige andere Acten deser handelinge overseijnden. Gelijck wij oock de seive zulxs ganschelijck toebetrouwen, niet twijfelende ofte de redelijckheijt ende welvaert der kercken Gods meer gelden zal dan ’t respeckt van een particuliere persoon. Achtbaere wijse discreete heeren: de genaede onses Heeren Jusu Christi zij met ons allen Amen.

^|75|

Gegeven tot Middelburch in onse Synodale Vergaderinge desen 20 Junij in ’t Jaer der laester tijden 1581.
U. Achtbaeres onderdanige ende gantz dienstwillige in den Heere de Dienaers des H. Evangelij ende ouderlingen in den Sijnode vergadert.

Arnoldus Cornelij Sijnodi praeses
Michaël Pannelius Sijnodi scriba

Adres:
Aen Mijne Heeren
Mijne Heeren Schoutet, Burghemeesteren ende Wethouderen der Stede van Leijden.

 

7. Rapport van praeses en scriba van Middelburg over het verhandelde met Coolhaas (d.d. 21 juni 1581)

Den XIXen dach in Junio 1581 Caspar Coolaes voor de synodale vergaderinghe ghecommen sijnde ende onder meer segghen hem niet bewesen te sijne, dat in sijne boecken yet soude sijn, teghens de Reijne Leere streckende, zo is bewillicht (hoewel hem in voorgaende daeghen tselve overvloedich bewesen was) dat ment hem noch bij memorie schriftelick wilde doen, op dat hij mochte opentlick zien hem in de sententie gheen onrecht ghedaen te zijne. Als nu de memorie ofte bewijs uut sijnen boecken met den aenhanghende vermanynghe ghestelt ende den synode eerst vooren-ghelesen was, is hem die toeghestelt, maer heeftse niet willen aennemen ten ware onderteeckent. Is bij den preside ende een van den schribe onderteeckent, hem ghesonden ende van des synodi weghe aengheseyt, dat hij den volghenden dach tijdelich soude wedercommen, ende wiste hij wat teghen het overghegeven bewijs te segghen, dat hij dat mondeling doen soude. Ende hem verclaeren of hij de sententie begheerde naer te commen of niet, maer dat de synode gheen schriften en begheerde, om niet langher daermede opghehouden te worden.
Den 20en Juny voor den middach is de voorschreven Caspar wederom in de vergaderinghe verscenen, der selver presenterende een ghescrifte het welck niet aenghenomen is, als hem te vooren ghesegt was, dat men gheen schriften aen nemen en soude, bysonder dewijle hij oock duydelijck verclaerde, dat hij de senten­tie niet van meenynghe en was an te nemen, So heeft Caspar begheert te weten, of men oock in kennesse ghetreden was van der Leere die hij van den predickstoel hadde ghepredict ende is hem gheandwoordt dat men alleene kennisse van sijne boecken ghenomen hadde, waervan hij acte begheerende, tselve hem oock gheweijgert is, overmits het gheen gebruijck is, acten te geven van tgene niet ghehandelt is ende de sententie self ghenouch medebrochte, wat van de sake was. Is daer naer van de synode des oordeels godes ernstelick vermaent gheweest, ende sijne faulten te kennen ende waerachtich leetwesen daer van te hebben. Daerop hij Casper perseverende de synode vermaende te bedencken hoe dat sij met hem handelden. Waerop als de synode betuijcht haer christelijke debvoir in dese saecke aenghewendt, heeft Casper verclaert de synode voor sijne rechters niet te houden, ghelijck hij seyde in sijn eerste scrift verclaert te hebben, daerbij doende, dat de synode sijn aenclaghers ende partie sijnde, zijn rechters niet mochten sijn, doch hem beroupende van de sententie des synodi, op den naesten wettelycken nationalen synode, bij sijne Extie ende den heeren Staten te saemen te roepen, alwaer van weghen der selver eenighe presideren ofte d’actie regieren souden. Ende ver­claerde, op dat niemant dencken en soude, dat hij uutvluchten wilde soecken, oock te vreden te sijne, dat de saecke voor sijne Extie ende den heeren Staten selfs commen soude, begherende van dit sijn protest ende appel, acte, dwelck hem in aenanerckinghe dat besloten was, met hem mits sijne weijgherynghe, niet

^|76|

voorder te handelen, niet ghegeven is, doch is dit in schrift ghestelt sijnde, hem voorghelesen, ende verclaert dat men tot allen tijden daer vynden soude, waarop hij uutgegaen is, blijvende bij sijnen voorgaende propooste. Ende is bij de synode goedt ghevonden aen sijne Extie, den heeren Staeten ende magisstraet van Leyden hier af te schrijven.
Naer middach sijn twee personen ghecommen, de welcke de synode hebben doen aengeven, of se niet eenighe woorden in de sententie en soude begheeren te ver­anderen ende te versoeten, volghende tgene dat sij schriftelyck ontworpen sijnde, in de synodo deden verthonen ende meenden alsdan Casparus tot aenneming der sententie te brengen, waerop de gene die het rappoort dede ghevraeght sijnde, oft van Casparo hier toe last ghegeven was, heeft gheandwoordt, dat hij wel so vele wiste, dat het stadt grijpen soude, wat hij in de saecke dede, wanneer de synode slechts eenighe versoetynghe toe laeten wilde. Waerop de synode verclaerde, men soude Casparo segghen, Indien hij yet begheerde, dat hij selve des anderen daeghs commen ende sijne begheerte mondelynghe voor de versamelyng verclaeren soude, ende dat men alsdan doen soude naer tbehoorde.
Den XXIen Junij Casper verwacht sijnde des morghens, en is niet ghecommen. Maer op den middach heeft hij vijf personen voor eenen Notaris ende zekere Schepenen ontboden, de welcke voor den selven ghecommen sijnde ende verstaende dat sij gheroepen waeren om van deser zaecke, op seker vraeghstucken ghetuijghenisse te geven, verclaerden, dat sij hun des niet begheerden privatelick te moeyen, ende dat het onnodich was, want alle saecken in de synode ghehandelt, neerstich opgheteeckent waeren, een van den selven personen segghende: zo mijne heeren begheerden de acten te zien, dat hij niet gheloofde, dat het hem gheweyghert soude worden. Van desen handel voor den Notario is naer den middach in effect verhael ghedaen in de vergaderynghe des synodi.

Arnoldus Cornelij Praeses Synodi
Michaël Pannelius, Synodi scriba

 

8. Verklaring van R. v. d. Varent, Notaris te Middelburg d.d. 22 juni 1581

Dewijle het eene billicke zaecke is conforme zo den godlicken als den waertlicken rechten tuigenisse der waerheyt te geven, voornemlick als men des versocht wordt, zo ist dat ie Richart van der Varent, openbaer notaris tot Middelburch in Zeelandt, certificere eenen yederen dien dit zoude mogen belangen, ter instantie van Mr. Gaspar Coolhaze, minister des godlicken woorts tot Leyden, alsdat ick gis­teren, wesende den XXIen dach der maent Junii, van den voorseyden Mr. Gaspar aengesocht ben geweest te willen scriven seker rectificatie om onder ’t stats zegel van Middelburch te passeren, beroerende zeker handelinge bij hem gehadt in den synodi dese voorleden dagen tot Middelburch gehouden, mij te dien fine overleverende zeker interrogatorien om daerop voor schepenen gehoort te worden vijf predicanten des voorseyden synodi, dewelcke tot dien eynde rechtelick bij eenen gezworen camerbode der voorseyde stede gedachtvaert sijnde om getuigenisse der waerheyt te geven ter instantie ende requisitie als vooren, ende volgens te mijnen huise verschinende, aldaer Schepenen oock ten fine voorenvermelt gecommen waren, naerdien sij verstaan hadden tot wat intentie sij ontboden ende gedachtvaert waren, verclaerden, ymmers een van wegen de viere die compa­reerden, dat sij tgene dat bij den generalen synodum was gedecreteert ende be­sloten in ’t particuliere also niet en mochten divulgheren, ten ware bij concessie ende toelatinge van de generaliteyt, zouden oversulex tselve des achternoens des selvighen daechs de generaliteyt aendienen, of diergelijcke woerden ende pro­poosten in substantie.

^|77|

Al ’t welcke ic notaris voorscreven verclare zulex geschiedt ende gehandelt te sijne, des t’oirconden hebbe ie dese met mijne gewonelicke signature bevesticht op den 22en dach Junij in ’t Jaer ons Heeren duizent vijfhondert eenentachentich.

R. van der Varent, notaris publicus.

 

BIJLAGE B

Bezwaarschrift van Joh. Hirenbach e.a. aan de Leidse Kerkeraad d.d. 7 febr. 1582

Aen de Eersaeme Broederen ende Dienaeren der kereken Jesu Christi binnen Leyden.
Nae dien, beminde Broeders in Christo, uut voorbedachten ende eendrachtigen raede U.L. op den laestledenen Sondach welcke is die 4.deses maents februari) int jaer 1582 Cornelis van Braeckel, nu ter tijt dienaer der Gemeynte tot Koukercke, van onsen Broeder Petro Hackio, opentlycken der Gemeynte, als toecomende predicant is voorgestelt, ten eynde dat ymant die yet op sijn leven oft leeringe soude weten te seggen, ’t selvige vrijmoedelyck nae uutwijsen hears ampts den Consistorio soude te kennen geven, soo hebben wij in deser saecken, niet gedreven sijnde door eenige quaede menschelycke affectie (’twelcke geenen Christenen betaemt, maer veel meer siende op die eere Godts ende opbouwinge synder Gemeynte, door ons stilswijgen desen Cornelis voyrschreven in sijn ampt niet willen confirmeren, eer wij van U.L. recht onderwesen sijn of dese voor­noemde Minister met stichtinge in deser Gemeynte soude predicken, oft nyet, verhopende dat die Broeders dese onse begeerte nyet als een lichtveerdige ende onchristelycke, maer veel meer als een voorsichtige Christelycke ende met U.L. begeerte in die voorstellinge deser voornoemde persoon over een stemmende, van ons Lidtmaeten der Gemeynten Christi souden aenhooren ende in allen goede opnemen. Belangende dan desen voorgestelden Cornelis, soo willen wij (aengesien hij ons onbekent is) nyet seggen van sijn leven, meynende dat hij on­straf felycken, gelijck Paulus bij Timoth: van alle Bisschoppen eyscht, gewandelt hebbe. Wij gaen oock voorbij bysondere geleertheyt, door welcker bystant een dienaer na het woort Pauli 2 Timoth. :2 behoort sijn woort recht te snyden. Maer dese is onse eenige voorstellinge, dat desen Cornelis Braeckel in den Articulen in welcken Caspar Coolhaesen in den Hage overtuycht wesende, ende daerom van sijn predicampt afgestelt is, van ons suspect gehouden wort. Ende dit nyet sonder oorsaecke. Want boven dien dat hij van Caspar Coolhaesen tot die disputatie in den Hage gehouden, als een getrouwe vriendt vercosen geweest is ende oock nu ter tijt sijn logys bij hem heeft, soo ist geschiet, dat hij den 28 January in S. Pieters kercke in een corte digressie, hem van eenige aenclachte (welcke was, dat hij door syn predicatie van die liefde, in onser Vrouwen kereke gedaen, die discipline verworpen soude hebben) purgerende seyde in vraegwijs: Dese menschen vraege ick, waer in die discipline der kereken bestaet? is sij hier in gelegen, dat men die Magistraet uut den stoel stoot? Neen. Maer dese beschrijft ons Christus bij Matth. 18 eet. Uut welcke woorden schijnen dese drye inconvenienten ordentlycken te volgen: Ten eersten, dat hy die Achterclappers (also hij die noempt) schijnt aen te claegen, als dat sij souden door die chrystelycke discipline een sulcken tucht verstaen, door welcken sij sochten om die Eersaemen Magistraet uut haeren stoel te stooten. Ten tweeden. In welcken, soo het waer-achtich is hij niet berispt en can werden: Ter contrarien soo het niet met die waerheyt en can betoont werden, schijnt het dat hij niet door die christelycke liefde (welcke hij ons al te samen hoochlyck gerecommendeert hadde) maer veel

^|78|

meer door quade affectie gedreven synde, sulcke personen geblameert heeft, het welcken geenen christelycken liefhebber en betaemt. Ten derden schijnt het, dat hij in het woort discipline eenich dobbel verstant gebruyct, eenige andere discipline verstaande, dan in andere gereformeerde Gemeynten nae Godts Woort onder­houden wort. Dese ende diergelycke dingen hebben voorschreven Cornelis in dit poinct, in ’twelcken Caspar Coolhaesen overtuycht ende daerom van mijn heeren die Staten ende Eersaeme Magistraet deser stede afgeset is, ons billicken suspect gemaect, welcke suspitie (soo die waerachtich is) connen wy niet syn, waerom dese persoon van U.L. der gemeynten voorgestelt is. Want dat wichtich genoch is om eenen Dienaer af te setten is oock sufficient genoch om eenes anders voorstellinge te beletten. Op dat wy dan mogen weten hoe dat dese voornoemde per­soon gestelt sij, begeeren wij van die broeders ende van die voorgestelde Cornelis op dese onse remonstrantie corte onderrichtinge. Want indien eene private of bysondere broeder na de regel Petri schuldich is rekenschap te geven van die hope die in hem is, hoe veel te meer een Dienaer des Goddelycken Woorts, die welcke private broeders moet onderrichten. Twelcke indien U.L. nae d(e) waerheyt der saecken sonder eenige onchristelycke achterhoudinge bereet sijt te doen, salt geschieden datter veel twist ende oneenicheyt uut die Gemeynte Christi sal wech genomen werden. Soo ter contrarie van U.L. (als wij niet verhopen) dese onse remonstrantie met stilswijgen oft met eenige bedecte reden werde beantwoort, salt geschieden, dat gelijckerwijs wij door onse stilswygentheyt desen voornoemdem Persoon hadden in synen dienst geconfirmeert, dat oock alsoo ghij ons in dese suspitie sult bevestigen, uut welcken wat groote inconvenienten in die Gemeynten soude comen, geven wij U.L. te bedencken. Vaert wel. Datum int Jaer 1582 den 7 februarij

Johannes Hirenbach
Adamus Verbeguius
Joannes Crucius
Antonius Montanus
Winandus
Johannes Hartmanni
Gerardus Verstraten
Antonius Stamperius
Petrus Regemorterus
Altesaemen lytmaeten der Gemeynten

 

BIJLAGE C

Coolhaas aan de Leidse magistraat d.d. 27 juli 1581

Aen mijn heren, die heren Schoutet, Burgermeesters ende Scepens der statt Leyden

Eersame, weise, ende seer vorsienige discrete heren, upt jene dat u,E, w, mij ergesteren vorgehouden hebben angaende die begerte von onsen gnadige here den Printzen von Orangien, dairup u,E, w, (alss sei seiden) haer weider gedachten te bedencken, ende mij ock belast hebben, ohm mij dairup te bedenken, So hebbe ick nu mij heirup, in der vrese des heren, mit anroepinge von zijnen naem, aldus bedacht.
Angaende mijn persoen, so finden ick mij seer, ja ock over die moyte beschwardt, diesen last (den ick nu int 3 jair, met groter moyten, arbeit ende bekommerniss gedragen hebbe) langer te dragen, Ende alss u,E, w bekent is, heb ick vor twe jaren ut begerte des Synodi in den Hagen, te der teit, hertlick von u,E, w begert,

^|79|

dairvon verlost te worden. Ende so veil angaet mijn vleisch (welchs ick schwach te zijn beken) soude ick liever hieden alss morgen dairvon verlost zijn, liever (kent gott ein kenner der herten) met weiff ende kinderen broet goen bedelen, so ick anders gein middelen hette om dat to gewinnen, alss ick mit so seer groten schwarigheit om veil geldes dit ampt heir binnen Leyden bedienen ende diesen last soude dragen, denckende an die worden Salomonis, dair hij seidt dat het beter sei, ein wenig hebben met rust, alss seer veil met grote onrust etc.
Maer als ick nu seen up mijn beropinge, dairdoer ick neit sonder den ewigen raedt ende vorsienigheit godes heir vor 7 jaren ben beropen om des heren wort, nae den gaven, ende provide mij von Gott gegeven te predigen ende gedencken an dat exempel Christi seiner propheten ende Apostelen, ende insonderheit up het jene, dat gott seidt tot zijn dienaer Hesekiel aldus, Du menschen kindt, Ick senden dy tot den kinderen von Israël, tot den affvilligen volck die von mij affvallig geworden zijn, etc. Ja die kinderen tot wekken ick dy senden, hebben harde koppen ende verstockte herten, tot den saltu seggen, So spreekt die here here, sij horent offte latent etc. Ende du salt dy vor hen neit vresen, noch vor haren worden vresen, dair zijn wel wederspannige ende scerpe domen bei dy ende du wonest onder den scorpionen, doch du salt dy neit vresen vor haren worden etc. Ende dairnae seidt Gott aldus, Gaet henen, ende prediget hen mijn wort, Want ick sende dy immers neit tot einen volck, dat ein frembde reden ende onbekende sprake hefft, Ja vreilichen neit tot groten volcken, die vrembde reden ende onbekende spraken hebben, welcker worden du neit verstaen ende kendest, Ende wen ick alrede dy tot denselven sonde, so souden sei dy doch gern horen, Doch het heuss Israël ende will dy neit horen, Want sei ende willen mij selvest neit horen, want sij hebben harde vorhooffden ende verstockde herten etc. Alss ick nu seer E:w: heren heiran gedencken, wel verstande dat alle het jene, dat geschreven is, tot onse leer is geschreven, up dat wij doer gedult ende troost der schrifft hopeninge moegen hebben, Ende alss ick ock weider gedencken an die worden Christi, dair hij seit, Seet ick senden u als lammerkens onder die wolffe, etc. gedencken ock hoe het Paulo gegaen is, ende wat hij ock von den falschen Aposttelen, ende broders, Ja von zijn eigen tohorders ende gemeenten hefft moeten liden, Seen ock hoe het dem Jona gegaen is, alss hij vresende den last te dragen, die hem von gott upgeleidt was, alss namlick, dat hij dairmet gott vertornt, ende in groter last is gefallen etc. so finden ick mij in mijner conscientien seer beschwardt om mijn beropinge alheir te verlaten, offte dairin te consenteren, raedt off daet dairtoe te geven, dat ick dairvon soude verlaten worden, Maer so over dit mij gewalt gescheden, ende ick also getwongen wurde, om denselven te verlaten, so is mijn conscientie gefrijet, ende sal ick alss dan met goeder geruster conscientien offte ut den lande trecken, offte heir bliven, so het dem heren (in des handt ick mij gantzlick overgeve hebbe ende overgeve) sall gelieven.
Maer nu von wegen mijns ampts, will ick u,E,w, vermanet hebben, dat sij neit met den vergasenen¹ Christum verdriven noch hem beden willen (wat eim ledt ende dienaer Christi gescheide, dat will hij annemen als off het hem selvest weder­varen wair) om ut haren lantpalen te gaen, dair met men die verekens behouden, ende die neit ende moege verliesen. Ende die weil u,E,w, ampt is, ende gott almachtig u,E,w, dairtoe doer zijn gnade beropen, ende up den richterstoel (die welcke zijn eigen iss) gesett hefft, ohm recht te ordeilen, ende myt seinem schwerde omgurdett hefft, tot straeffe den jenen, die qwaedt doen, ende tot beschuttingen der jenen die godes doen, Ende gott die here so ernstlick von u,E,w, ende allen denjenen die het ampt der overhelt bedienen eischt, die weisen, wïtwen ende vortan alle die tenrecht onderdruckt worden te beschutten, ende

---

¹ Niet duidelijk.

^|80|

von der handt der verdruckers te verlossen, will ick mets diesem u,E,w, mij ende mijne sake ock bevolen hebben.
Beden dairom, dat u,E,w, gelieven will, mijne mede dienaers dairtoe te houden, om mij in u,E,w, tegenwordigheit, mijn twalingen in mijnen boecken te weisen, ende mij dairvon met godes wort te overtugen, Offte dair sij dat neit doen konnen, off doen ende willen, dat sij dan die gemeinte tot scheuringe, loegen, affterklappen genegen zinde willen bestraeffen, onderlinge vrede met mij houden, ende der gemeinte met ein goet exempel des vredes, der leiffden, ende einigheit willen vorgaen ende luchten.
Want off het ock also wair, dat ick in mijn schriven getwalt, ende in einig stuck von der leer mochte dalen, soude nochtans der gemeinten dair om neit betamen, nae der leer derjener die weil doch als Gode verheffen, dat is Calvini, Bese, Bullingeris ende dergelicken, te scheuren. Ende die haer dairover scheurende den onderlingen vreden breken, met openbaren loegen, lasteren ende calumnien haren naeste beschwaren. Ende, anderen tot ein qwaet exempel, ut der kercken lopen, als die up den predigstoel kompt up den welcken sij ein boess hert dragen, ende also haren naesten, beide met worden ende daet ergeren, die selve is u,E,w, schuldig, nae harer discretie te bestraeffen, Offte het soude gaen gelick ge­schreven staet, dair was geen konig in Israël ende ein ieder dede wat hem goet zijn dochte.
Ende so u,E,w, goet finden, an onsen gnadigsten heren den Printzen von Orangien to schriven ende vor raedtsam finden, dat ick ock schriven soude an ihr furst: gnade, offte an die heren Staten des landts von Hollandt, dairom dat ick an zijn fursteliche gnade ende die E.E. heren Staten, naest godes wort geappelleert hebbe so sall ick het von herten gern doen. Want ick neit liever seen soude, als dat mijn beschuldigers quamen, ende dat ick in presentie van u,E,w, ende der broderen des Classis ende ock dieser gemeinten soude moegen gehort werden, om mijn onrecht (so ick dairin gefunden wurde) opentlick vor diese gemeinte ja vor aller werelt te bekennen, offte dair in recht heb ende onschuldig ben, dat ock dat selve mijn recht ende onschult jederman mochte bekent worden.
Hierdoer soude sonder tweivel godes naem groet gemackt, die kercke soude dairdoer gebauwet worden. Ende allen menschen soude benomen worden die arsake dairdoer sei hiedensdags haer beide an gott ende haren naesten versondigen. Ende men soude vortan weten kannen, in wat stucken men die schwacken dragen, hoe men die disciplin gebruicken ende wat het rechte gebruick offte missbruck wahr von Consistorien, Classen ende Synoden.
Die here will zijn gnade ende u.E,w, met zijnen h: geest regeren, up dat glick het hem beleifft hefft doer u,E,w, ende die ingesetenen borgeren, die Spangiarden (die anders neit gesoecht hebben noch soecken, alss dit landt te brengen in ein ewige schlavenerey) bescampt te maken ende geheel Hollandt dairvon te verlossen, hoe unmoglick dat ock schein te wesen, dat het zijner gottlicken Majesteet ock also will gelieven, doer u,E,w, bescampt te maken, die ons die vrijheit die wij in Christo hebben, soecken te benemen ende ons wederom soecken schlaven von menschen ende menschlicher instellinge (dairvor Pauly ons zo hertgrontlick warschouwet tot den Coloss: in twede) te maken.
Ersame, seer weise, discrete, vorsienige heren, die here der herkrachten will u,E,w, mit zijnen h: geest regeren ende in zijn gnade bewahren, tot zijns nams ehren, tot stichtinge von zijn volck ende u,E,w, selven salicheit, seer oetmodig ende hertgrontlick bedende, dat u,E,w, mij diese mijne vrijheit, die ick in dit mijn schriven gebruickende ben (kent gott ut ein uprecht ongeveinst herte) nek qwalick nemen, offte deuden willen.
Ende dat u,E,w, gelieven will, mij vortan in haer protectie te nemen ende te bewaren.

^|81|

Ut begerte ende bevell von u,E,w, geschreven, den 27 July, A° 81

u,E,w

onderthaniger gehorsame

Casparus Koelhaess

 

BIJLAGE D

Cort ende Schriftmatich gevoelen der kercken Christi, van de gemeynschap ende onderscheyt, dwelck tusschen die politische ende kerckelijcke regieringe is.

Die politissche regieringe, die men civilen administrationem noemet ende der overheyt (dat is potestatibus) toecompt ende de kercklicke regieringe die den heyligen ministerio gegeven is die hebben met malcanderen dese gemeynschap Ten eersten dat sij beyde int aensien Goides een bedieninge oft ministerium zijn.
Ten tweden dat sij beyde uuyt cracht der voorsz. bedieninge des Godlicken rechts bewaerders zijn.
Ten derden dat men hun beyden van wegen des dienst goides, wekken sij be­dienen oick om der conscientie wille, hair eere schuldich is Maar dese officien regieringen oft bedieningen worden van malcanderen onder scheyden als hier nae volcht
Ten eersten dat die overheyt (behalven die bewaringe des Godlicken rechts) oick sorge draecht voor die Republyeke oft gemeene beste wair van wij hier nyet anders seggen, dan dat allerley personen, soe wel kerckeliche als andere hun soe veel lijff ende goet angaet onderworpen sijn.
Ten tweden dat oick inde bewaringe des woorts Goods ende der kercken disci­pline (in welcken tween stucken het godlick recht bestaet) ende in der eere die sij met malcanderen hebben gemeyn, die overheyt ende die kerckdieners verscheyden ampten dragen.
Ten eersten der overheyt Ampt is te bestellen, dat het woort Goods, gehoort worde, ende opdat ’tselve geschiede met heure auctoriteyt ende exempel dat te vorderen. Dairentegen is der kercken dienaren ampt, dat Woort Goods om gehoort te worden den volcke voor te houden ende op dat het met eerbiedinge ende toeneminge der godsalicheyt gehoort worde, sijn sij schuldich getrouwelick ende voorsichtelich in den leere te arbeyden ende haire Godsalicheyt selfs in den wandel ende leven te bewijsen.
Ten tweden der overheyt ampt is, die verachters ende vervalschers des Godlicken Woorts, sij sijm dan kercke dienaers, publycke oft private persoonen, uuyt crachte hairs gebiets te dwingen om der kercke den uterlicken vrede te laeten. Maer des kercken dienaers Ampt is, die selve in Christi name te vermanen om vreetsame-lick Godt te dienen ende sijn Woordt behoirlicker eer te bewijsen.
Ten derden der overheyt Ampt is, den uterlicken menschen met uterlicken straffen, dat is de gene, die den uterlicken vrede der kercken verstooren met gevanckenisse, aenden lijve oft met geit boeten te straffen. Mair des kerckendie-naers ampt is, den inwendigen menssche met inwendige, dat is, den geest ofte siele des mensschen, met geesteliok wapen, als met vercundinghe ende dreyginge des eeuwigen leevens ende des ewigen doots tot bekeringe te beroepen.
Ten vierden het is der Overheyt ampt die lijffstraffen ende geltboeten nae gelegentheyt der omstandicheden der plaetsen, der persoonen ende des tijds te ordineren, te versachten ofte oick strenger te maken. Mair des kerckendienaers ampt is, die vermaninge van God nae zijnen Woort verordineert, die dreygingen

^|82|

des godlicken toorns ende de excommunicatie oft ontsluytinge voersichtelicken te gebruiken.
Ten vijffden is het ampt der overheyt te besorgen op dat die uterlicke vrede der kerck¹ ongeschent blijve, dat die gene die den selven verstooren gestraft worden nair gelegentheyt der misdaet. Mair des kerckendienairs ampt is, uuyt lyeffden te arbeyden, nae de regel der disciplinen des godlicken Woorts, dat de selve des genen die misdaen heeft ter salicheyt come.
Ten sesten der overheyt ampt is, als men handelt lijff off goet te straffen aldair te presideren, mair des kerkckendienairs ampt is een voorstander te zijn als men in den kerckenraet handelt om die conscientien der mensschen te onderrechten oft te bevredigen.
Dit sijn deses ampten der beyden politisschen ende kerckelicken bedieningen soe veel het de bewaringe des godlicken Woorts aengaet, die welcke (hoewel sij verscheyden sijn in den dienst) nochtans tot een gemeyn eynde, dat is tot die glorie Gods, die der beyden politisschen ende kerckelicken regierders gemeyne Heere is, gericht zijn.
Nu volgen voorts drye ampten inde welcke soe veel die bewaringe der kerckelicke discipline ofte regieringe aengaet die overheyt van de kercken regieringe oick onderscheyden is.
Ten eersten die dienairs des Godlicken Woorts met de kercken raet, oft vergaderinge, behooren na den regel des Woorts die kercke discipline inne te stellen, mair die overheyt mach die selve discipline (indien ’t heur belieft) tegenwoordich ofte oyck absent sijnde examineren, ende soe sij yet dair inne mispriset, te bevelen, dat die dienaren des Woorts de selve na den Godlicken Woort verbeteren.
Ten tweeden die overheyt heeft (als oick die kercke Christi) macht te versoucken, ende dair neven hair auctoriteyt te strecken, soot van noode is, dat dienaers beroepen ende de kercke dair mede besorget worde, ende dair toe heeft sij macht in hairen rechter stoel te straffen sulcke corruptelicken ende overtre­dingen als werltlicke straffen verdienen. Mair die dienairs des Woorts met den ouderlingen verkiesen die persoonen tot den dienst bequaem, die men der overheyt ende der kercken voortstelt om te approberen, Indien geen wettige oorsaicke om te wederleggen voor handen is, ende als sij geapprobeert zijn, so is der dienaers ampt die selve in hairen dienst te bevestigen.
Ten derden als het geschiet dat die kercke niet eensgesint ofte scheuringe gequelt is, soe is der overheyt ampt die kerckelicke vergaderinge te beroopen ende aen te stellen, ende soo veel als die uterlicke action aengaet te presideren, mair als die kercke ende gemeente Christi in vrede is, soe compt het beroepen der kerckelicken vergaderinge ende het presideren den kerckendienaren toe.
Ten lesten soe veele die eere aengaet die men int gemeen der politischen overheyt ende kerckendienaren schuldich is, de selve en staet nyet in gelijcken graet, want (nadyen die dienaren des Woorts geen eygen gebieden en hebben, mairs hairs heeren Christi soe en mogen zij nyet heersschen over de conscientien der genen die sij dienen, mair die overheyt heeft gebiedt beyde over de lichamen ende over het goet hairder onderdanen.
Dair nae de dienst des Woorts ende der kercken is een weerdicheyt die meer gelijck is eener vaderlicken als eener Conincklicke, ende dairomme wordt sij met eerbiedinge, leersaemheyt ende eerlick pensioen oft onderhoudt (dair van hair die overheyt versorget) in hair weerde gehouden. Maer die overheyt (die ge­bieden ende politisschen dwanck heeft over alle haire onderdanen, soe wel dienaren des Woorts als andere private persoonen) moet van allen met eerbiedinge ge-dienstelickheyt, onderworpinge ende betalinge van schattinge (de welcke de overheyt privilegio nyet remitteert) geerdt worden.

---

¹ Of: kercken.

---